'ਫਾਰਚੂਨ ਮੈਗਜ਼ੀਨ' ਨੇ ਸੰਨ 1999 ਵਿਚ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਤ ‘‘ਬਿਜ਼ਨਸਮੈੱਨ ਔਫ਼ ਦੀ ਸੈਂਚਰੀ ਚੁਣੇ’’ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਲਈ ਬਾਕਮਾਲ ਈਜਾਦਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਵਿਚ ਤੀਜੇ ਨੰਬਰ ਉੱਤੇ ਮੋਗੇ (ਪੰਜਾਬ) ਦੇ ਜੰਮਪਲ ਡਾ. ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪਾਨੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੂੰ ਫਾਈਬਰ ਓਪਟਿਕ ਦਾ ਭੀਸ਼ਮ ਪਿਤਾਮਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੇਜ਼ਰ, ਬਾਇਓ ਮੈਡੀਕਲ ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟੇਸ਼ਨ, ਸੂਰਜੀ ਕਿਰਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (ਸੋਲਰ ਐਨਰਜੀ) ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਜੋ ਖੋਜਾਂ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਾਲੇ ਤਕ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਾਨੀ ਨਹੀਂ। ਫਾਈਬਰ ਤਾਰਾਂ, ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ, ਕੇਬਲ ਨੈੱਟਵਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਨਾ ਜੇ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਖੋਜ ਨਾ ਹੁੰਦੀ।

ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਾਸਾਨੀ ਖੋਜਾਂ ਦੇ 100 ਪੇਟੈਂਟ ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ।

ਸੰਨ 1926, 31 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਜੰਮੇ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਗਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਕਾਲਜ ਲੰਡਨ ਵਿਖੇ ਸੰਨ 1952 ਵਿਚ ਓਪਟਿਕਸ ਉੱਤੇ ਪੀ.ਐੱਚ.ਡੀ. ਕਰ ਕੇ 'ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਔਫ਼ ਲੰਡਨ' ਤੋਂ ਸੰਨ 1955 ਵਿਚ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ।

'ਆਈਨਸਟਾਈਨ' ਦੀ ਖੋਜ ਅਨੁਸਾਰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਸਿੱਧੀ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਤੁਰਦੀ ਦੱਸੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਡਾ. ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਮੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਫਾਈਬਰ ਓਪਟਿਕ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਇਲਾਜ ਦਾ ਕਾਇਆਕਲਪ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਉਸ ਖੋਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਦਿਲ, ਦਿਮਾਗ਼, ਫੇਫੜੇ, ਅੰਤੜੀਆਂ, ਜੋੜਾਂ, ਅੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਝਾਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਵੀ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕੈਂਸਰ ਦਾ ਅਪਰੇਸ਼ਨ, ਦਿਲ ਦੇ ਬਾਈਪਾਸ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਔਖੇ ਤੋਂ ਔਖਾ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਖੋਜ ਸਦਕਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ।

ਲੇਜ਼ਰ ਨੇ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਇਲਾਜ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਸਦਕਾ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ।

ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਚੌਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਪੇਟੈਂਟ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਖੋਜੀ ਵਜੋਂ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੂੰ ਜਦੋਂ 82 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਇਕ ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ. ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਇਸ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, ‘‘ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ 100 ਪੇਟੈਂਟ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਕ ਹੋਰ ਖੋਜ ਦਾ ਪੇਟੈਂਟ ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਹੀ ਲੈ ਕੇ ਹਟਿਆ ਹਾਂ ਜੋ ਸੋਲਰ ਐਨਰਜੀ ਸਿਸਟਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ ਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਕਮੀ ਦੂਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਾਲੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕ ਖੋਜਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਬਾਕੀ ਹਨ। ਉੱਕਾ ਹੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।’’

ਸਿੱਖੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਏ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਬੇਅੰਤ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਉੱਥੇ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਭਰੀ ਨਫ਼ਰਤ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਬਾਕਮਾਲ ਜਤਨ ਕੀਤੇ।

ਚਾਲੀ ਮੂਰਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਲਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਾਨ ਭਰੀ ਕਿ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਮਿਊਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।

ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੱਖ ਕਲਾ ਨੂੰ ਲੱਭ ਕੇ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਵੀ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਦਾ ਕਮਾਲ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ। ਉਹ ਸਿੱਖ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਚੇਅਰਮੈਨ ਸਨ ਤੇ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਉਸ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਕਮਾਈ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਸੰਨ 1998 ਵਿਚ ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਔਫ਼ ਕੈਲੀਫੌਰਨੀਆ, ਸਾਂਤਾ ਬਾਰਬਰਾ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸਟਡੀਜ਼ ਦੀ ਚੇਅਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਤਿੰਨ ਲੱਖ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਡਾਲਰ ਦਾਨ ਦਿੱਤੇ।

ਸਿੱਖ ਕਲਾ ਨੂੰ ਜਿਸ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ, ਓਨਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਸੰਨ 1999 ਵਿਚ 5 ਲੱਖ ਡਾਲਰ ਦੇ ਕੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਦੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਆਰਟ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਬਿਲਡਿੰਗ ਬਣਾ ਕੇ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਗੈਲਰੀ ਸਿੱਖ ਕਲਾ ਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼ ਦੀ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਪ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪੁਰਾਤਨ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਲੰਡਨ ਦੇ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਅਤੇ ਐਲਬਰਟ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿਚ ਮਾਰਚ 1999 ਵਿਚ ਲਾਈ ਗਈ। ਉੱਥੋਂ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਈ 2000 ਵਿਚ ਰੌਇਲ ਓਨਟਾਰੀਓ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਟੋਰਾਂਟੋ ਵਿਖੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਕਲਾ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਲਗਾਈ ਗਈ। ਇਹ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਸਦਕਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਏਸ਼ੀਅਨ ਆਰਟ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਬਰਕਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੀ 25ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਮਨਾਈ।

ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਦੀਆਂ ਹੱਥੀਂ ਬਣਾਈਆਂ ਡਾਇਨੌਪਟਿਕ ਮੂਰਤੀਆਂ ਪੈਲੇਸ ਔਫ਼ ਫਾਈਨ ਆਰਟਸ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਗੋ, ਮੋਂਟਰੇ, ਪੈਲੋ ਆਲਟੋ, ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਦੇ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਤੇ ਆਰਟ ਗੈਲਰੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ।

ਚੋਟੀ ਦੇ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਹੈਰਲਡ ਹੌਪਕਿਨਜ਼ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸੰਨ 1953 ਵਿਚ ਫਾਈਬਰ ਓਪਟੀਕਲ ਰਾਹੀਂ ਸਾਫ਼ ਵੇਖੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਤਸਵੀਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜਗ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ। ਨੀਦਰਲੈਂਡ ਦੇ ਸਾਇੰਸਦਾਨ 'ਵੌਨ ਹੀਲ' ਨੇ ਇਸ ਖੋਜ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦੇ ਸਾਰ ਝਟਪਟ ਆਪਣਾ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ‘ਨੇਚਰ’ ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਛਪਵਾ ਲਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਡਾ.ਕਪਾਨੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਧੱਕਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਗਿਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।

ਇਸ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 2009 ਵਿਚ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਲਈ ਨੋਬਲ ਪ੍ਰਾਈਜ਼ ਸ਼ੰਘਾਈ ਦੇ ਜੰਮਪਲ 'ਚਾਰਲਜ਼ ਕੁਇਨ ਕਾਓ' ਨੂੰ ਫਾਈਬਰ ਓਪਟਿਕਸ ਉੱਤੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਦਕਿ ਅਸਲ ਹੱਕਦਾਰ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੂੰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਇਸ ਬਾਬਤ ਪੁੱਛਣ ਗਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, ‘‘ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਕੁਇਨ ਕਾਓ ਨੂੰ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਬਾਰਕਾਂ। ਮੇਰਾ ਮਕਸਦ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਫਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਇਨਾਮ ਲੈਣਾ ਨਹੀਂ। ਜੋ ਜੱਜਾਂ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਸਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਿੰਤੂ ਪਰੰਤੂ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾਂ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਰ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਜੁਟਣ ਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਖੋਜਾਂ ਜਾਰੀ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਜੋ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰ ਸੰਭਵ ਮਦਦ ਕਰਾਂਗਾ।’’

ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਵ. ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਜੀ ਨੇ ਸੰਨ 2000 ਵਿਚ ‘‘ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀ ਸਨਮਾਨ-ਦ ਐਕਸੀਲੈਂਸ’’ ਨਾਲ ਡਾ. ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪਾਨੀ ਨੂੰ ਨਿਵਾਜਿਆ।

ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਬਤੌਰ ਚੇਅਰਮੈਨ, ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਅਤੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਰਿਸਰਚ ਓਪਟਿਕਸ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਖੇ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਮਰੀਕਾ, ਬਲਕਿ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਖੋਜੀਆਂ ਅਤੇ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਕਿ ਫਾਈਬਰ ਓਪਟਿਕ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ।

'ਬਰਕਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ' ਵਿਖੇ ਬਤੌਰ ਪ੍ਰੋਫੈੱਸਰ ਤੇ ਸੈਂਟਰ ਫੌਰ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਐਂਡ ਐਂਟਰਪ੍ਰੀਨੂਰੀਅਲ ਵਿਭਾਗ ਵਿਖੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸ਼ਲਾਘਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਕੋਲੋਂ ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ. ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਪਹੁੰਚਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਜਿੰਨਾ ਖੋਜੀ ਵਿਦਵਾਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਨੇਕ ਵਿਓਪਾਰਕ ਅਦਾਰੇ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਉੱਚਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

‘ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਮੋੜਨ ਵਾਲਾ ਯੋਧਾ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ 4 ਦਸੰਬਰ ਸੰਨ 2020 ਨੂੰ ਇਸ ਫ਼ਾਨੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ 94 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸਦੀਵੀ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗਏ।

ਸਿੱਖੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਪ੍ਰਤੀ ਯੋਗਦਾਨ ਜੋ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਪਾਇਆ ਹੈ, ਓਨਾ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖੀ ਸੋਚ, ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਕੈਲੰਡਰਾਂ, ਪੋਸਟਰਾਂ, ਕਾਰਡਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਉੱਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖੀ ਉੱਤੇ 300 ਕਿਤਾਬਾਂ, 55 ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਖੋਜਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ 20 ਮਿਸਾਲੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਰਖਾ ਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘਾਈਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾਇਆ।

ਸਿੱਖ ਹੈਰੀਟੇਜ਼ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਅਨੇਕ ਪੁਰਾਤਨ ਬਿਲਡਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਮਾਇਆ ਦਿੱਤੀ। ਯੂਨੈਸਕੋ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਆਪਣੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਅਧੀਨ ‘ਗੁਰੂ ਕੀ ਮਸੀਤ’ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ। ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ ਬਣਵਾਈ ਇਸ ਮਸੀਤ ਨੂੰ ਯਾਦਗਾਰ ਵਜੋਂ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਪੂਰਾ ਜਤਨ ਇਕੱਲੇ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਦਾ ਹੀ ਸੀ।

ਸੌ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਪੁਰਾਤਨ ਅਤੇ ਦੁਰਲੱਭ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਆਧਾਰਿਤ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਗੈਲਰੀ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਕਲਾ ਅਤੇ ਵਿਰਸਾ ਅਮਰ ਹੋ ਸਕੇ।

‘‘ਸਪਲੈਂਡਰਜ਼ ਔਫ਼ ਪੰਜਾਬ-ਸਿੱਖ ਆਰਟ ਐਂਡ ਲਿਟਰੇਚਰ-1992’’ ਫੈਸਟੀਵਲ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਅਨ ਆਰਟ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਬਰਕਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਜੋਂ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਨਾ ਕੋਈ ਖ਼ਾਲਾ ਜੀ ਦਾ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਸਦਕਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਸੀ।

ਸਿਰਫ਼ ਏਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ, ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਔਫ਼ ਕੈਲੀਫੌਰਨੀਆ ਵਿਖੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜਾਰੀ ਕਰਨੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਵੀ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਦੇ ਹੀ ਹਿੱਸੇ ਆਇਆ!

ਮੌਤ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਤੇ ਐਲਬਰਟ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਲੰਡਨ ਵਿਖੇ ਸਦੀਵੀ ਸਲਾਨਾ ਲੈਕਚਰ ਸੀਰੀਜ਼, ਸਿੱਖ ਕਲਾ ਉੱਤੇ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਨਟਰੈਕਟ ਵੀ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਹ ਕੰਮ ਅਤੇ ਸੋਚ ਰੁਕੇ ਨਾ!

‘‘ਮਿਸਟੇਕਨ ਆਈਡੈਂਟਟੀ ਔਫ਼ ਸਿੱਖਸ ਇਨ ਅਮੈਰਿਕਾ’’ ਸੰਬੰਧੀ ਢੇਰ ਸਾਰਾ ਲਿਖਤੀ ਮਸਾਲਾ, ਚਿੱਤਰਾਂ, ਕੈਲੰਡਰਾਂ, ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਵਿਚ ਮੁਫ਼ਤ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਜੋ ਬੇਦੋਸੇ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਮਲੇ ਬੰਦ ਹੋ ਸਕਣ।

ਕਮਾਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡਾ. ਕਪਾਨੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿੱਖ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਟੋਰਾਂਟੋ ਵਿਖੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ‘ਸਿੱਖ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ’ ਵੀ ਆਰੰਭ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ!

ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਮਿਸਾਲੀ ਸਿੱਖ ਬੌਧਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੂੰ ਜਦੋਂ 90 ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਉਮਰ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਤਮੰਨਾਵਾਂ ਅਜੇ ਅਧੂਰੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, ‘‘ਜੋ ਮੇਰਾ ਧਰਮ ਹੈ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਕਰਨਾ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਦਸਵੰਧ ਵੰਡਣਾ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਕਰਮ ਮੈਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵੱਲ ਤੋਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਮਨੁੱਖੀ ਭਲਾਈ ਉੱਤੇ ਪੂਰੀ ਉਮਰ ਖੋਜ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਇਸ ਉਮਰੇ ਕੁੱਝ ਕਰਜ਼ਾ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਜ਼ਬਾਨ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਲਾ ਸਾਂਭਣ ਉੱਤੇ ਲਾ ਕੇ ਮਰਨ ਬਾਅਦ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਮਿਸਾਲੀ ਮੌਤ ਮਰਿਆ ਹਾਂ। ਤਮੰਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਲੋਕ-ਭਲਾਈ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰ ਸਕਾਂ।’’

ਸਲਾਮ, ਸਿਜਦਾ ਅਜਿਹੇ ਜੋਧੇ ਨੂੰ!

ਡਾ. ਹਰਸ਼ਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਐਮ. ਡੀ.,
ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਹਰ,
28, ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ, ਲੋਅਰ ਮਾਲ
ਪਟਿਆਲਾ। ਫੋਨ ਨੰ: 0175-2216783