ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਸਾਰ

ਸਾਡਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਸਾਡੀ ਸ਼ਨਾਖਤ ਸਾਡਾ ਮਾਣ ਹੈ। ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਬੋਲੀ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਸੁਚੇਤ ਹਿੱਸਾ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤਕ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅਚੇਤ ਮਨ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੱਕ ਤੇ ਮਾਣ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਡੈਮੰਡ ਮੋਰਿਸ ਦਾ ਮਤ ਹੈ “ਜਦ ਕਿਸੇ ਬੋਲੀ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਸੇ ਤਰਜ਼ੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।” ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਝ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪੜਾਅ ਪਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਮਨੁੱਖ ਬੇਸ਼ਕ ਦਿਲਚਸਪੀ ਜਾਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤ / ਸਹੂਲਤ ਖ਼ਾਤਰ ਉਹ ਸਥਾਈ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖ ਕੇ ਮੁਹਾਰਿਤ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਲਏ ਲੇਕਿਨ ਇਹਨਾਂ ’ਚੋ ਹੋਰ ਕੋਈ ਭਾਸ਼ਾ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਿਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਇੰਨ -ਬਿੰਨ ਇੰਝ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਮੂੰਹ ਬੋਲੀ ਮਾਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ’ਚੋ ਮੋਹ ਪਰੁੱਚੀ ਚਾਚੀ, ਮਾਸੀ ਵੀ ਮਾਂ ਅਖਵਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਮਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਜਨਮਦਾਤੀ ਮਾਂ ਵਾਂਗ, ਇਹਨਾਂ ’ਚੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਂ ਕਹਿਣ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਇਸ ਨਾਲ ਉਪਸਰਗ ਲਗਾਏ ਬਿਨਾ ਮੰਤਵ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵੀ ਉਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਬਹਿ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਸਵਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਕਲਚਰ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਰਹਿਤ ਮਨੁੱਖ ਖੋਖਲੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਹਵਾ ਦੇ ਝੋਕੇ ਨਾਲ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਗੁਣ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਖੋਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖਿਆ ਬੱਚਾ ਬਾਕੀ ਵਿਸ਼ਿਆ ਵਿਚ ਵੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਖੇਤੀ ਵਿੱਦਿਆ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਪੜਾਉਂਣ ਬਾਰੇ ਹੈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ੍ਰੀ ਸੰਜੀਵਾ ਰੈਡੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ “ਜਦੋਂ ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਨਵੀਨਤਮ ਖੋਜਾਂ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਢਾਂ ਨੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਧਣਾ ਫੁਲਣਾ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ (ਪੰਜਾਬੀ) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਤੁੱਕ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ ਇਹ ਇੱਕ ਹਠ ਧਰਮ ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਕੋਈ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ।”

ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਕੌਮ ਦੇ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੁਆਰਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਸਾਡੇ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸੋਮਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਉਸ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਮਾਤਰ ਹੀ ਸੀ। ਸਕੂਲੀ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਵੀ ਕੰਮ ਸਾਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤਾ ਜੋਰ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਉਪਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤਕ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਕੂਲਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਬਣਾਉਂਣ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਕਰਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਇਧਰੇ ਉਧਰੋ ਫੜ ਫੜਾ ਕੇ ਕੰਮ ਸਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 1966 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਮਿਲੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਤੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਛੁਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਰਬਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਬੌਧਿਕ, ਨੈਤਿਕ ਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮਰੱਥਾ ਉਪਰ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਭਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਗੂੜਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਾਲਮਨੋਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ,ਗਿਆਨ, ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਵਾਹ, ਨਿਰਮਾਣ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਤੇ ਮੌਲਿਕਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਸੇ ਉਪਰ ਹੀ ਨਿਰਪਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਬੱਚਾ ਸੋਚਦਾ, ਬੋਲਦਾ ਤੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਉਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜਨਾ, ਸਿਖਣਾ ਮਾਨਵ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖ ਕੇ ਜਾਂ ਬੋਲ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਠਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬੱਚੇ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਨਾਗਰਿਕ ਹੋਣ ਦੇ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੁੱਧ ਵਿਚਾਰ ,ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪ੍ਰਗਟਾਅ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ, ਕਾਰਜ ਕੁਸ਼ਲਤਾ, ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਆਦਿ ਉਦੋਂ ਤਕ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੇ ਜਦੋਂ ਤਕ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਵਿਕਾਸ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਜਾਗ ਉੱਠਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਚਰਿਤਰ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਸਭ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਬਾਕੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਇੱਕ ਵਸੀਲਾ ਹੈ। ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਾ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਾਹਿਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਚੰਗਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਿਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।

ਇਸ ਲਈ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੋਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਹੋਰਨਾ ਸੂਬਿਆਂ ਅਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਮਾਣ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਮਾਣ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਅਜਿਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਦੇਣ ਕਾਬਿਲੇ ਤਾਰੀਫ਼ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਵਿਰਸਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੋਰਕੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਡਾ ਸਾਹਿਤ ਸਾਡਾ ਗੌਰਵ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਅਜੋਕੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ, ਮਹਾਨਤਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਪਾਏਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਸਮਝਾਉਂਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਘਰ-ਬਾਹਰ ਤੇ ਰਾਜ-ਦਰਬਾਰ ਪੂਰਾ ਮਾਣ ਸਤਿਕਾਰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਪਰਾਲਾ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ, ਸਹਿਹੋਂਦ ਅਤੇ ਉੱਦਮ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ।

ਡਾ. ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ
ਹੰਸ ਰਾਜ ਮਹਿਲਾ ਮਹਾਂਵਿਦਿਆਲਿਆ,
ਜਲੰਧਰ