ਮਰਹੂਮ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਦਾ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਪਾਠਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਹਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ "ਅਜੀਤ" ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਬੱਤੀਵੇਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ 'ਫ਼ਰੈਂਕਲਿਨ ਰੂਜ਼ਵੈਲਟ' ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ, "ਮਾਨਵੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਰਹੱਸਪੂਰਨ ਚੱਕਰ ਹੈ। ਕੁਝ ਨਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਮਿਲ਼ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨਸਲਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਆਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ!" ਇਹੀ ਆਸਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਡੇਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਨਿਭਾਅ ਕੇ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਕਰ ਕੇ ਗਏ ਹਨ!

ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ "ਰੰਗ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ਦੇ" ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਿਆਂ। 96 ਸਫ਼ੇ ਦੀ ਇਸ ਸੰਖਿਪਤ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਹੋਰਾਂ ਨੇ 'ਗਾਗਰ ਵਿੱਚ ਸਾਗਰ', ਜਾਂ ਕਹੋ ਕੁੱਜੇ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

'ਬਿਰਟਰਾਂਡ ਰਸਲ' ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਬੜੀ ਪਾਏਦਾਰ ਅਤੇ ਢੁਕਵੀਂ ਹੈ, "ਇਹ ਬੌਧਿਕਤਾ ਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਸਿਆਣਪ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ਼ੋਂ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਕਦਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।" ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਪੜ੍ਹਦਾ-ਪੜ੍ਹਦਾ ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਸਾਹਿਬ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪੱਖ ਵੱਲ ਉਲਾਰ ਹੋਏ ਨੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਚਾਪਲੂਸੀ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹਰ ਪਹਿਲੂ 'ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵਤਾ ਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹਰ ਧਿਰ ਨਾਲ਼ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਵੀ ਨਿਭਾਇਆ। ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਪੱਖ ਦੇ ਲੋਕ ਕਦੇ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਦਾ ਪੱਖ ਹੀ ਪੂਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ 'ਪ੍ਰਦੇਸੀ' ਸਾਹਿਬ ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਇਮਾਨਦਾਰ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਦਾ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਪੱਖ ਉਜਾਗਰ ਕਰ ਗਏ।

ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ 'ਪ੍ਰਦੇਸੀ' ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਤਨੇ ਲੰਬੇ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਇਲਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਹੋਰੀਂ ਮੋਗੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਜੰਮਪਲ ਸਨ। ਮੋਗੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲ਼ ਮੇਰਾ ਨਹੁੰ-ਮਾਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਕੁੱਸਾ, ਮੋਗਾ ਜਿਲ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਪੜ੍ਹਦਾ-ਪੜ੍ਹਦਾ ਜਦ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਲਗਵਾਉਣ ਵੇਲ਼ੇ ਦਾ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਖਿੜਕੀ ਨੰਬਰ ਚਾਰ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਦਾ ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਪ੍ਰਦੇਸੀ' ਸਾਹਿਬ ਅਤੀਅੰਤ ਮਾਲੂਕ ਹਿਰਦੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਬਚਕਾਨਾ ਹਰਕਤਾਂ ਵੀ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ! ਬਚਕਾਨਾ ਹਰਕਤਾਂ ਹਰ ਭਾਵੁਕ ਇਨਸਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਗੋਰੀ ਅਫ਼ਸਰ ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨਹੀਂ ਗੁਆਉਂਦੀ, ਜਦ ਕਿ ਦੇਸੀ ਬੀਬੀ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਤੋਂ "ਘੜ੍ਹੰਮੋਂ ਭਾਬੀ" ਬਣ-ਬਣ ਦਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੇਬਾਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਜਦ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹੀ ਤਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਧੜ੍ਹੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਖਪਾਤ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੇਰੀ ਆਤਮਿਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹੋਈ ਕਿ ਚਲੋ ਕੋਈ ਤਾਂ ਸੀ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉਪਰ ਠੋਕ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ਅਤੇ ਧੜ੍ਹੇਬੰਦਕ ਅਤੇ ਪੱਖਪਾਤੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਬਖੀਏ ਉਧੇੜੇ। 'ਪ੍ਰਦੇਸੀ' ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ, "ਤੁਸੀਂ ਧੜ੍ਹੇਬੰਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਹਰ ਵਿਧਾ ਦੇ ਲੇਖਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ਼ ਧੜ੍ਹੇਬੰਦ ਹਨ! ਜੇ ਧੜ੍ਹੇਬੰਦੀਆਂ ਨਾ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਤਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਲਿਖਾਰੀ ਸਭਾਵਾਂ ਦੋ ਨਾ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੀ ਦੇਖੀਆਂ, ਨਹੀਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਛ ਨਸ਼ਰ ਹੋ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਧੜ੍ਹੇਬੰਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਵੰਨਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਨ, ਸਿਆਸੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਲੇਖਕ ਚੰਗਾ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾੜਾ? ਜੇ ਉਹ ਪਾਰਟੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ਤਾਂ ਵਧੀਆ ਲੇਖਕ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘਟੀਆ! ਬੱਸ ਇਹੀ ਪੈਮਾਨਾ ਸੀ! ਪਰ ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਧੜ੍ਹੇਬੰਦੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪੂਰੇ ਮੁਲਕ, ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਮਾਰੂ ਹੈ!" (ਪੰਨਾ 50)

ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੀ, "ਇਨਾਮ ਭਾਵੇਂ ਸਰਕਾਰੀ ਹੋਣ, ਚਾਹੇ ਗ਼ੈਰ ਸਰਕਾਰੀ, ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਵਾਲ਼ੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਹੈ ਨਹੀਂ, ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ! ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਸਰਕਾਰੀ ਇਨਾਮ ਲੈਣ ਨੂੰ "ਗ਼ੱਦਾਰੀ" ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਇਨਾਮਾਂ ਦੀ ਰਾਸ਼ੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ਼ ਕੇ ਲੱਖਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ, ਤਾਂ ਇਹੀ ਲੋਕ ਇਨਾਮਾਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਅੱਡੀਆਂ ਚੱਟਦੇ ਦੇਖੇ ਗਏ।" ਇੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ, "ਰਾਜ ਕਵੀ ਨਾ ਬਣ ਸਕਿਆ ਮੈਂ ਇਸ ਕਰ ਕੇ, ਸਿਹਰਾ ਹੀ ਨਾ ਲਿਖ ਸਕਿਆ ਸਰਕਾਰ ਲਈ!" (ਪੰਨਾ 51) ਇੱਥੇ ਮੈਨੂੰ 'ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾਅ' ਦਾ ਇੱਕ ਕਥਨ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, "ਜਦ ਆਦਮੀ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ "ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣਾ" ਆਖਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ "ਵਹਿਸ਼ੀਪੁਣਾ" ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ!"

ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਨੇ ਨਿੱਜ ਤੋਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤਹਿ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ਼ ਵਗਣ ਵਾਲ਼ਾ ਸਾਹਿਤਕ ਦਰਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਬਿਰਖਾਂ ਉਪਰ ਚੁੰਝਾਂ ਛੁਹਾਉਂਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਤੱਕ ਕੇ ਮਸਤ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ਾ ਫ਼ਕੀਰ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਪੜ੍ਹੋਂਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਂਗਲ਼ ਫ਼ੜ ਕੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀਆਂ ਪੱਬਾਂ, ਕਲੱਬਾਂ ਅਤੇ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਲ਼ ਲਈ ਫਿ਼ਰਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣਗੇ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ 'ਪ੍ਰਦੇਸੀ' ਜੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ "ਰੰਗ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ਦੇ" ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਇੰਗਲੈਂਡ ਅਤੇ 'ਗਲਾਸਗੋ' ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਉਪਰ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹੋ!

ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਜੀ ਦਾ ਬੇਵਕਤੀ ਤੁਰ ਜਾਣਾ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਲਈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸਦਮਾ ਸੀ ਹੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਯਾਰ ਦੋਸਤ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਵਿਰਵਾ ਹੋ ਕੇ ਅਨਾਥ ਜਿਹਾ ਹੋਏ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਦਾ ਨੰਬਰ ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰੇ ਮੋਬਾਇਲ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਇਉਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਈ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਫ਼ੋਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਗੇ! 
ਸਿ਼ਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ