ਖੇਡਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿਖੜਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਬਚਪਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਖੇਡ ਤੋਂ ਹੈ। ਬੱਚਾ ਸ਼ੁਰੂ 'ਚ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਲਾਡ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਕਈ ਖੇਡਾਂ ਖੇਡਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਆਪਣੇ ਹਾਣੀਆਂ–ਬੇਲੀਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖੇਡਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਸਮਾਈ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਇਸ ਭੰਡਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਇਕ ਖੇਡ ਹੈ ਕੋਟਲਾ–ਛਪਾਕੀ। ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਰੋਚਕ ਖੇਡ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਆਮਕਰ ਕੇ ਕੁੜੀਆਂ ਹੀ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਚਾਅ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਇਸਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਰੂਪ 'ਚ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵੱਡੇ ਬੱਚੇ ਵੱਖਰੇ–ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਖੇਡ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਜੀ ਕੋਟਲੇ ਦੀ ਮਾਰ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਖੇਡ ਹੁਣ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ 'ਚੋਂ ਲੱਗਭੱਗ (ਅ)ਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ 'ਚ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਸਿਸਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਜਿੰਨੇ ਬੱਚੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇਸ ਖੇਡ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। (ਦਸ ਤੋਂ ਪੰਦਰਾਂ ਬੱਚੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਰਲ ਕੇ ਖੇਡ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।)

ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਹਾਮੀ ਉਪਰੰਤ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਫੈਂਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਾਈ ਕੌਣ ਦੇਵੇਗਾ? ਇਸਦਾ ਫੈਂਸਲਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੁੱਗ ਕੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਬਚਿਆ (ਨਾ–ਪੁਗਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ਾ) ਬੱਚਾ ਦਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਚੁੰਨੀ, ਦੁਪੱਟੇ ਜਾਂ ਸਾਫੇ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੱਟ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਅਤੇ ਦੂਹਰਾ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਪੋਲਾ ਜਿਹਾ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਦਾ ਰੱਸਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕੋਟਲਾ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੋਟਲਾ ਦਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਇੱਕ ਖੁੱਲਾ ਜਿਹਾ ਗੋਲ ਦਾਇਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਕੋਟਲੇ ਸਮੇਤ ਚੱਕਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ। ਬੈਠੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਚੱਕਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਦਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਦੌੜਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਗੋਡਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਦਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਦੌੜਦਾ ਹੋਇਆ ਉੱਚੀ ਅਵਾਜ਼ 'ਚ ਬੋਲਦਾ ਹੈ :

ਕੋਟਲਾ ਛਪਾਕੀ ਜੁੰਮੇ ਰਾਤ ਆਈ ਏ।
ਬਾਕੀ ਬੱਚੇ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਆਈ ਏ, ਜੀ ਆਈ ਏ।

ਫਿਰ ਦਾਈ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਬੋਲਦਾ ਹੈ:

ਜਿਹੜਾ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਝਾਕੂ, ਉਹਦੀ ਸ਼ਾਮਤ ਆਈ ਏ।

ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਦਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੋਟਲਾ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਝਾਕਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਬੱਚੇ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਅਤੇ ਸੂਝਬੂਝ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੋਟਲਾ ਕਿਸ ਪਿੱਛੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਸ ਮਗਰ ਕੋਟਲਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕੋਟਲਾ ਫੜ ਕੇ ਦਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਮਗਰ ਦੌੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਟਲਾ ਉਸ ਦੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਉਸ ਦੇ ਅੱਗੇ–ਅੱਗੇ ਦੌੜ ਕੇ ਉਸ ਕੋਟਲੇ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚਣ ਅਤੇ ਉਸ ਬੱਚੇ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਆ ਕੇ ਬੈਠਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜੇਕਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਰੱਖੇ ਕੋਟਲੇ ਦਾ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਦਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਉਸ ਦੇ ਆ ਕੇ ਮੁੱਕੇ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਿਰ ਉਸ ਬੱਚੇ ਸਿਰ ਦਾਈ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਕੋਟਲਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੌੜਣ ਅਤੇ ਦਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਚੱਕਰ 'ਚ ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੇਕਰ ਕੋਟਲੇ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਉਸ ਦਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕੋਟਲਾ ਮਾਰ ਕੇ ਛੂਹ ਦਵੇ ਤਾਂ ਦਾਈ ਮੁੜ ਉਸੇ ਜੁੰਮੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਅੱਕਣ ਤੱਕ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਡ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਖੇਡ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਆਪਸੀ ਸੂਝਬੂਝ ਅਤੇ ਤਾਲਮੇਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ, ਫੁਰਤੀ ਵਧਦੀ ਹੈ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸੰਜੀਵ ਝਾਂਜੀ, ਜਗਰਾਉਂ।
SANJEEV JHANJI
M.Sc.B.Ed
Master of Mass Communication
Post grad.Dip. in Journalism & Mass Communication
PGDHRD
MOB: +91 80049 10000
sanjeevjhanji@journalist.com

25/09/2016