ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ  
ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ      28/12/2022

ਗਹਿਰ ਗੰਭੀਰ ਵਿਦਵਤਾ ਦਾ ਖਾਲਸਾਈ ਪੱਖ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵੱਡਾ ਬੰਦਾ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਵਿਛੜ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧਾਂਤਕ ਘਾਲਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੀ ਬਿਬੇਕ ਸਮਝ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਉਹ ‘ਗੁਰੂ ਦਾ ਭਗਤ’ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਇਕ ਪਿਆਰਾ ਇਤਫ਼ਾਕ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ਉਦਾਸ ਸਚਾਈ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿਚ ਹੀ ਡੂੰਘੀ ਉਦਾਸੀ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਰੁੱਸੀ ਤਕਦੀਰ ਬਾਰੇ ਅੱਠੇ ਪਹਿਰ ਜਾਗਦਿਆਂ ਸੁੱਤਿਆਂ ਫਿਕਰਮੰਦ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਨਾਲ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਵੱਡੀ ਹਿਲਜੁਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਨਾ ਹੀ ਵਿਛੋੜੇ ਦਾ ਕੋਈ ਦਰਦ ਜਾਂ ਡੂੰਘਾ ਗ਼ਮ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਲਾਹੀ ਨਦਰ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ (ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ) ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡਾ ਪੰਥ ਇਕ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਸਵਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਧੰਦਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵਿਹਲ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ, ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ। ਚੁੱਪ ਦੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। 
 
ਆਓ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਕਰੀਏ। ਕਰੀਬ ਚਾਰ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕਵਾਦ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪੱਛਮ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤਾਂ ਇਸ ਵਾਦ ਪਿੱਛੇ ਕਮਲੀ ਰਮਲੀ ਹੋਈ ਫਿਰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਪੂਰਬ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ‘ਤੇ ਵੀ ਇਹ ਕਮਲਪਣ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪਰਮ ਹਕੀਕਤ ਜਾਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ‘ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਮਨੁੱਖ’ ਨੇ ਇਸ ਕੇਂਦਰ ‘ਤੇ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਰਕ ਨੇ ਉਨਤੀ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਭਿਆਨਕ ਨਤੀਜੇ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਵੇਖੇ। ਇਕ, ਦੋ ਵਿਸ਼ਵ ਜੰਗਾਂ ਨੇ ਕਰੋੜਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ। ਦੂਜਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੁਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ, ਉਸ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗਿਆਨ ਦੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਚਿੱਕੜ ਵਿਚੋਂ ਕਮਲ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਫੁੱਲ ਨਿਕਲਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਉਤਰ-ਆਧੁਨਿਕਵਾਦ (ਪੋਸਟ ਮਾਡਰਨਿਜ਼ਮ) ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ। 
 
ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਨਵੇਂ ਫੁੱਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਉਤਰ-ਆਧੁਨਿਕਵਾਦ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਪਰ ਡਾ. ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਅਡੋਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਇਸ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਇਹੋ ਗ੍ਰੰਥ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਤਰ ਆਧੁਨਿਕਵਾਦ ਦਾ ਫਲਸਫ਼ਾ ਇਹ ਫੁੱਲ ਖਿੜਾਉਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਉਤਰ-ਆਧੁਨਿਕਵਾਦ ਗੰਭੀਰ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅਰਥਾਤ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਐਲਾਨਨਾਮਾ’ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਇਹ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਐਲਾਨਾਮੇ ਦੇ ਖਰੜੇ ਬਾਰੇ ਪੰਜ ਜਣਿਆਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਇਕ ਰਾਤ ਚੱਲੀ ਬਹਿਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਖਰੜੇ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ ਤਾਂ ਡਾ. ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਖੁਦ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ। ਸਵੇਰ ਦੇ 4 ਵਜ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸੌਂ ਗਏ ਸੀ ਪਰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਅਜੇ ਵੀ ਜਾਗਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸੀ ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ। ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਬਾਰੇ ਉਹ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਭੂ ਸੰਪੰਨ ਸਟੇਟ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਵਕਤ ਸਾਫ਼ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਇਸ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਭੂ ਸੰਪੰਨ ਸਟੇਟ ਸ਼ਬਦ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਇੰਨ ਬਿੰਨ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ। 
 
ਜੁਝਾਰੂ ਲਹਿਰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਪੰਨਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਮਹਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਖ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਘੁਰਨਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਰਨ ਲੈ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਾਂ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੀ ਸਨ ਜੋ ਜੁਝਾਰੂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਉਤਰੇ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਯਾਦਗਾਰੀ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਰਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸੋਝੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਸਮਾਜਵਾਦ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਦੋ ਅਰਥਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ‘ਵਿਸਮਾਦੀ ਪੂੰਜੀ’ ਦੇ ਅਨੋਖੇ ਅਰਥਚਾਰੇ ਦਾ ਨਵਾਂ ਪੈਰਾਡਾਈਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਜੋ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਸੀ। ਵਿਸਮਾਦੀ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬਹਿਸ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਡਾ. ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਸ ਕਦਰ ਇਸ਼ਟ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦੌਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਤਰਜਮਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਆਖ਼ਰੀ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਹ 1208 ਪੰਨਿਆਂ ਤੱਕ ਇਸ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰੂਹ ਦੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਤਰਜਮਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ 'ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ' ਦੇ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਰਿਸਰਚ ਸਕਾਲਰ ਨੇ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਡਾ. ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠਾਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਛਾਪਣ ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇੰਝ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੇ ਨਿਆਰੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਨਵੀਨ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬਾਰੀਕ ਸਮਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਫਿਕਰਮੰਦ ਸਨ। ਇਥੇ ਗੰਭੀਰ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਯਾਦ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਹੈ ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੀਐਚ.ਡੀ ਦੀ ਡਿਗਰੀ 'ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ' ਤੋਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਇਸੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਉਹ ਗੂੜ੍ਹ ਗਿਆਨੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਿਊਯਾਰਕ, ਪੈਰਿਸ, ਟੋਕੀਓ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸੈਮੀਨਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਧੀ ਦਰਜ਼ਨ ਤੋਂ ਉਪਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਡਾ. ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਨੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ, ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈਸੀਐਸ ਅਤੇ ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ ਦੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਨਿਆਰੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। 
 
ਡਾ. ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਬਿਬੇਕ ਸਮਝ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਖਲੋਂਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਜਦੋਂ ਇਕ ਵਾਰ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੋਲ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੰਬੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਹਰ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸੰਤ ਜੀ, ਸੰਤ ਜੀ’ ਕਹਿਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੋਲ ਬਾਰੇ ਕਿੰਨਾ ਸਤਿਕਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਵੀ ਵੇਖਦੇ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਾਂਝ ‘ਤੇ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਲੇਖ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਇਸੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਗੁਜ਼ਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਠਣ, ਬੈਠਣ, ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵੱਡੇ ਮਸਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਦਾ ਸਲੀਕਾ ਅਤੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸੀ। ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਕਿਸੇ ਅਨੰਤ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਲਿਬਾਸ ਦੀ ਸੌਗਾਤ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਗੂੜ੍ਹੀਆਂ ਨੀਂਦਰਾਂ ਤੋਂ ਜਾਗੇਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਇਨਸਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੌਮਾਂ ਦੀ ਸਮੂਹ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਭੁਗਤਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਵੀ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਇਹ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਭੁਗਤ ਰਿਹਾ?