ਅਜੇ ਰਮਣੀਕ ਕੰਮ 'ਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਾ ਫ਼ੋਨ ਖੜਕ ਪਿਆ।
ਫ਼ੋਨ ਹਨੀ ਨੇ ਹੀ ਚੁੱਕਿਆ।
ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ 'ਹੈਲੋ' ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਅੱਗਿਓਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਡੁਸਕਣ ਅਤੇ ਫਿਰ ਰੋਣ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ। ਹਨੀ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਕੌਣ ਸੀ? ਜੋ ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ 'ਹੈਲੋ' ਕਹਿਣ ਸਾਰ ਹੀ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
-"ਕੌਣ ਐਂ?" ਹਨੀ ਨੇ ਫਿਰ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਹੈਲੋ?" ਫ਼ੋਨ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਕੋਈ ਔਰਤ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਨੱਕ ਸੁਣਕਦਿਆਂ 'ਹੈਲੋ' ਆਖੀ ਸੀ।
-"ਹਾਂ, ਬੋਲੋ ਤਾਂ ਸਹੀ!" ਹਨੀ ਨੇ ਆਖਿਆ।
-"ਹਨੀ ਭੈਣ ਜੀ ਮੈਂ ਦਵਿੰਦਰ ਬੋਲਦੀ ਆਂ! ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ, ਮੇਰੇ ਹੱਸਬੈਂਡ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਸਬੈਂਡ ਨਾਲ਼ ਸਕਿਊਰਿਟੀ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੇ!" ਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਅੱਗਿਓਂ ਸੰਭਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
-"ਹਾਂ ਦੱਸੋ ਕੀ ਕੰਮ ਐਂ? ਸਭ ਸੁੱਖ ਸਾਂਦ ਤਾਂ ਹੈ?"
-"ਸੁੱਖ ਸਾਂਦ ਕਾਹਦੀ ਭੈਣ ਜੀ? ਮੇਰੇ ਹੱਸਬੈਂਡ ਨੇ ਤਲਾਕ ਬਾਰੇ ਅਪਲਾਈ ਕੀਤਾ ਹੋਇਐ, ਦੋ ਵਾਰ ਅਦਾਲਤ ਵੀ ਜਾ ਆਏ ਐਂ! ਹੁਣ ਤੀਜੀ ਪੇਸ਼ੀ 'ਤੇ ਪੱਕਾ ਤਲਾਕ ਐ! ਰਮਣੀਕ ਵੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਆਖੋ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਹੱਸਬੈਂਡ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਪੱਟੀ ਗਈ ਭੈਣ ਜੀ!" ਉਹ ਫਿਰ ਡੁਸਕ ਪਈ।
-"ਕੀ ਗੱਲ ਕੀ ਹੋਗੀ, ਕਸੂਰ ਕੀਹਦੈ? ਉਹ ਤਲਾਕ ਕਿਉਂ ਮੰਗਦੇ ਨੇ?"
-"ਜੇ ਸੱਚ ਦੱਸਾਂ ਤਾਂ ਕਸੂਰ ਤਾਂ ਭੈਣ ਜੀ ਸਰਾਸਰ ਮੇਰੈ! ਕਾਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵਾਧੂ ਦੋਸ਼ ਦੇਵਾਂ? ਰਮਣੀਕ ਵੀਰ ਜੀ ਘਰ ਹੀ ਨੇ?"
-"ਹਾਂ, ਉਹ ਘਰ ਹੀ ਨੇ, ਗੱਲ ਕਰਵਾਵਾਂ?"
-"ਕਰਵਾ ਦਿਓ ਭੈਣ ਜੀ ਬਣਕੇ, ਨਹੀਂ ਮੇਰਾ ਘਰ ਤਾਂ ਪੱਟਿਆ ਗਿਆ!" ਦਵਿੰਦਰ ਦਾ ਫਿਰ ਰੋਣ ਨਿਕਲ਼ ਗਿਆ।
ਹਨੀ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਰਮਣੀਕ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ।
-"ਹੈਲੋ!"
-"ਭਾਅ ਜੀ ਸਾਸਰੀਕਾਲ਼!" ਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਕੁਝ ਸੰਭਲਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।
-"ਸਾਸਰੀਕਾਲ ਜੀ-!"
-"ਭਾਅ ਜੀ ਮੈਂ ਦਵਿੰਦਰ ਬੋਲਦੀਂ ਐਂ, ਬਲਵਿੰਦਰ ਦੀ ਮਿਸਜ਼! ਬਲਵਿੰਦਰ, ਜੀਹਨੂੰ ਬਿੱਲੂ ਕਹਿੰਦੇ ਐ-!"
-"ਹਾਂ, ਹਾਂ ਮੈਂ ਜਾਣਦੈਂ! ਬਲਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾਣਦੈਂ ਤੇ ਬਿੱਲੂ ਨੂੰ ਵੀ!" ਰਮਣੀਕ ਨੇ ਵਿਅੰਗ ਨਾਲ਼ ਆਖਿਆ।
-"ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਾਅ ਜੀ ਸਾਡੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਪਤਾ ਈ ਐ!"
-"ਸਾਰਾ ਈ ਪਤੈ ਭੈਣ ਜੀ, ਸਾਰਾ ਈ ਪਤੈ!" ਰਮਣੀਕ ਨੂੰ ਖੁੰਧਕ ਚੜ੍ਹ ਗਈ।
-"..........।" ਦਵਿੰਦਰ ਚੁੱਪ ਧਾਰ ਗਈ। ਕੀ ਆਖਦੀ? ਜਦ ਦੋਸ਼ ਹੀ ਸਾਰਾ ਉਸ ਦਾ ਸੀ!

-"ਭੈਣ ਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਐ! ਸਿਆਣੇ ਆਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਐ, ਵਕਤੋਂ ਖੁੰਝੀ ਡੂਮਣੀਂ ਗਾਹੇ ਆਲ਼ ਪਤਾਲ਼! ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਵਕਤ ਸੰਭਾਲ਼ਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਆਹ ਨੌਬਤਾਂ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਣੀਆਂ! ਭੈਣ ਜੀ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰਿਓ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਆਬਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਮਗਰ ਲੱਗ ਕੇ ਘਰਆਲ਼ੇ ਨੂੰ ਊਂਈਂ ਟਿੱਚ ਸਮਝਿਆ! ਥੋਨੂੰ ਤਾਂ ਇਉਂ ਸੀ ਬਈ ਬਿੱਲੂ ਸਾਊ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਜਿਆ ਹੈਗੈ, ਉਹਨੇ ਕਿਹੜਾ ਕਦੇ ਕੁਛ ਬੋਲਣੈਂ? ਥੋਨੂੰ ਇਹ ਨ੍ਹੀ ਸੀ ਪਤਾ ਬਈ ਵਕਤ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਛ ਸਿਖਾ ਦਿੰਦੈ! ਤੇ ਜੇ ਲੋੜ ਪਵੇ ਤਾਂ ਫ਼ਸਿਆ ਬੰਦਾ ਬਾਗੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ! ਆਹ ਹੁਣ ਦੇਖ ਲਓ! ਥੋਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਈ ਐਂ? ਔਹ ਬੈਠੈ ਪਤੰਦਰ ਬਣਿਆਂ!"

-"ਭਾਅ ਜੀ ਕੁਛ ਕਰੋ! ਪਲੀਜ਼! ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਐਂ, ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਪੇਕਿਆਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਦੁਖੀ ਐ! ਸਾਡੇ ਤਾਂ ਖਾਨਦਾਨ 'ਚ ਕਿਸੇ ਦਾ ਤਲਾਕ ਨ੍ਹੀ ਸੀ ਹੋਇਆ ਭਾਅ ਜੀ-! ਨਾਲ਼ੇ ਥੋਨੂੰ ਪਤੈ ਬਈ ਤਲਾਕ ਆਲ਼ੀ ਤੀਮੀ ਨੂੰ ਲੋਕ ਕਿੱਦਾਂ ਦੀ ਸਮਝਦੇ ਨੇ?"
-"ਭੈਣ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਈ ਐਨਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਮਤਲਬ ਥੋਨੂੰ ਆਪਦੇ ਪੇਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਕੁਛ ਦਿਸਦਾ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਹੁਣ ਸਿੱਟੇ ਵੀ ਇਹਦੇ ਥੋਨੂੰ ਈ ਭੁਗਤਣੇ ਪੈਣੇਂ ਐਂ! ਹੁਣ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਮੋਢਾ, ਕੋਈ ਸਹਾਰਾ ਮਿਲ ਗਿਆ! ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੇ ਟਿਕਾਣੇ 'ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਐ! ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਛੱਡ ਕੇ ਬੰਦਾ ਫੇਰ ਨਰਕ 'ਚ ਕਦੋਂ ਆਉਂਦੈ? ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਭੈਣ ਜੀ ਰੱਖਿਆ ਉਹਨੂੰ ਜੁੱਤੀ ਤੋਂ ਦੀ..! ਕੁੱਤਾ ਬਣਾਂ ਕੇ...!" ਰਮਣੀਕ ਨੇ ਵੀ ਖਰੀਆਂ ਖਰੀਆਂ ਸੁਣਾਂ ਧਰੀਆਂ।

-"ਭਾਅ ਜੀ ਮੈਂ ਮੰਨਦੀ ਆਂ ਬਈ ਮੇਰਾ ਝੁਕਾਅ ਮੇਰੇ ਪੇਕੇ ਘਰ ਵੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਿਹੈ..! ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪੱਟੀ ਬੈਠੀ ਆਂ..! ਘਰੇ 'ਕੱਲੀ ਬੈਠੀ ਨੂੰ ਘਰ ਖਾਣ ਆਉਂਦੈ! ਆਖੋਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਆਂ, ਹੋਰ ਦੱਸੋ ਭਾਅ ਜੀ?" ਉਹ ਰਮਣੀਕ ਦੇ ਤਰਲੇ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।

-"ਮੁਆਫ਼ੀ ਆਲ਼ਾ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ, ਭੈਣ ਜੀ...! ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨੂੰ ਗਾਲ਼ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜਾਂ ਕੁੱਤੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਗੱਲ ਨ੍ਹੀ ਸੀ ਕੀਤੀ? ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਢੁਕਵਾਂ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦੈ, ਭੈਣ ਜੀ! ਜੇ ਡਾਕਟਰ ਮਰੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਈ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਲਾਈ ਜਾਊ, ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ? ਜੇ ਬੰਦਾ ਸੁੱਕ ਚੁੱਕੀ ਵੇਲ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਾਈ ਜਾਊ, ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ! ਤੇ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਹੁਣ ਮੁਆਫ਼ੀ ਆਲ਼ਾ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਲੰਘ ਗਿਆ! ਹੁਣ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੋ ਟੁੱਕ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਐ-!"
-"ਭਾਅ ਜੀ, ਤੁਹਾਡਾ ਰੱਬ ਵਰਗਾ ਆਸਰਾ ਤੱਕ ਕੇ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਰਨ ਆਈ ਐਂ! ਮੇਰੀ ਲਾਜ ਰੱਖੋ!"
-"ਦੇਖੋ ਭੈਣ ਜੀ! ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੰਜ ਸੱਤ ਜਾਣੇਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣ ਲਈ ਆਖਦੇ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਨ੍ਹੀ ਮੰਨੀ! ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਆਖਿਆ ਤੇ ਬਿੱਲੂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਵੀ ਥੋਡੇ ਵੱਲੋਂ ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਲੱਗਿਆ! ਉਦੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣ ਦਾ ਟਾਈਮ ਸੀ, ਤੇ ਹੁਣ ਜੇ ਅਸੀਂ ਬਿੱਲੂ ਨੂੰ ਕੁਛ ਆਖਦੇ ਐਂ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਵੱਢਣ ਆਉਂਦੈ! ਉਹ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੈ ਬਈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੁਖੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਵਧੀਕੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੇਰਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ, ਹੁਣ ਕਾਹਤੋਂ ਭੱਜੇ ਫਿਰਦੇ ਓਂ?"
-"ਸੋਚੋ ਭਾਅ ਜੀ! ਮੇਰੇ ਜੁਆਕਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣੂੰ? ਉਹ ਤਾਂ ਰੁਲ਼ ਜਾਣਗੇ!" ਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਆਖਰੀ ਹਥਿਆਰ ਰਮਣੀਕ ਵੱਲ ਸਿੰਨ੍ਹ ਲਿਆ।
-"ਭੈਣ ਜੀ! ਸਿਆਣੇ ਆਖਦੇ ਐ ਬਈ ਜਿੱਧਰ ਗਿਆ ਬਾਣੀਆਂ ਤੇ ਉਧਰੇ ਈ ਗਿਆ ਬਜਾਰ! ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਆਈ 'ਤੇ ਆ ਜਾਵੇ, ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੈ! ਅੱਖੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਜੱਗ ਮਰਨ ਆਲ਼ੀ ਗੱਲ ਐ! ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਥੋਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਚਣਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ? ਹੁਣ ਸੱਪ ਖੱਡ 'ਚ ਵੜ ਗਿਐ, ਹੁਣ ਲੀਹ ਕੁੱਟਣ ਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨ੍ਹੀ, ਹੁਣ ਘਰੇ ਬਹਿ ਕੇ ਰੱਬ ਰੱਬ ਕਰੋ! ਜਦੋਂ ਥੋਨੂੰ ਕੋਈ ਮੱਤ ਦਿੰਦੇ ਸੀ, ਤੁਸੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਦੂਸ਼ਣ ਮੜ੍ਹ ਦਿੰਦੇ ਸੀ! ਅਖੇ ਤੁਸੀਂ ਬਿੱਲੂ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ੇ ਹੋਏ ਐਂ! ਉਧਰੋਂ ਉਹ ਬੋਲਦਾ ਸੀ, ਅਖੇ ਤੁਸੀਂ ਦਵਿੰਦਰ ਦੀ ਰਾਇ ਕਰਵਾਉਨੇ ਐਂ! ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਫਿਰ ਐਸੇ ਕਰ ਕੇ ਈ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟ ਗਏ! ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਈ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰਾ ਸਿਆਪਾ ਥੋਡੇ ਪੈਰੋਂ ਈ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਐ! ਥੋਡੀਆਂ ਇਕ ਨਹੀਂ, ਕਿੰਨੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਕਰਕੇ ਪਿਐ! ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਘਰਆਲ਼ੇ ਤੋਂ, ਜੀਹਦੇ ਨਾਲ਼ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਜੂਰੀ 'ਚ ਲਾਵਾਂ ਲਈਆਂ ਸੀ! ਗੱਲ ਸਾਨੂੰ ਵਿਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦਿਸੀ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟੇ! ਉਧਰੋਂ ਸਾਡੀ ਉਹ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਉਧਰੋਂ ਤੁਸੀਂ! ਅਸੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕੋਲਿਆਂ ਦੀ ਦਲਾਲੀ ਵਿਚ ਮੂੰਹ ਈ ਕਾਲ਼ਾ ਹੋਊ, ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਘਰ ਬੈਠੋ! ਕੀ ਲੈਣੈਂ ਐਹੋ ਜੀਆਂ ਸਰਪੈਂਚੀਆਂ ਤੋਂ? ਦੋਨੋਂ ਧਿਰਾਂ ਈ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰ ਕੇ ਘਰ ਨੂੰ ਤੋਰ ਦਿੰਦੀਐਂ! ਅਸੀਂ ਕਿਹੜਾ ਵਿਚੋਂ ਕੁਛ ਖੱਟਣਾਂ ਸੀ? ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਇਉਂ ਸੀ ਬਈ ਥੋਡਾ ਘਰ ਵਸਜੇ! ਬਿੱਲੂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਸੁਣਦੀ ਐ, ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਬਿੱਲੂ ਦਾ ਕੋਈ ਇਕ ਰੱਤੀ ਵੀ ਕਸੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਸਾਰਾ ਕਸੂਰ ਥੋਡਾ ਸੀ ਭੈਣ ਜੀ, ਸਰਾਸਰ ਥੋਡਾ! ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁਣ ਦਿੱਲੀ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਲੰਘ ਚੁੱਕੀ ਐ ਭੈਣ ਜੀ!" ਅੱਕੇ ਰਮਣੀਕ ਨੇ ਦਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀਆਂ ਹੀ ਸੁਣਾਂ ਧਰੀਆਂ। ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਔਰਤ ਹੈ? ਨਾਲ਼ੇ ਚੋਰ ਨਾਲੇ ਚਤਰਾਈ?? ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਦੇ ਹੱਥੀਂ ਆਪਣਾ ਘਰ ਪੱਟ ਲਿਆ। ਰੰਘੜ੍ਹਊ 'ਚ ਆ ਕੇ ਵੇਲ਼ਾ ਸਾਂਭਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਟਿੱਡੀਆਂ ਬੁਸ਼ਕਰਦੀ ਫ਼ਿਰਦੀ ਐ। ਕੀ ਸਮਝਦੀ ਐ ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ? ਬਈ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਪਾਗਲ ਐ? ਸਿਰਫ਼ ਮੈਂ ਈ ਸਿਆਣੀ ਆਂ? ਪਹਿਲਾਂ ਪੇਕਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਤਾਂ ਇਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣਦੀ ਹੁੰਦੀ! ਸਾਰਾ ਜਹਾਨ ਹੀ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਦੁਹਾਈ ਦਿੰਦੀ ਫ਼ਿਰਦੀ ਐ, ਅਖੇ ਮੈਂ ਆਪਦੇ ਪੇਕਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣਾਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਛੱਡ, ਚਾਹੇ ਬੁਲਾ! ਹੁਣ ਤਾਂ ਬਿੱਲੂ ਪੰਛੀ 'ਫ਼ੁਰਰ' ਕਰ ਕੇ ਹਰਜੋਤ ਦੀ ਕੱਛ 'ਚ ਜਾ ਬਿਰਾਜਿਆ। ਹੁਣ ਮਾਰੀ ਚੱਲ ਸੀਟੀਆਂ। ਖਿਲਾਰੀ ਚੱਲ ਦਾਣੇਂ! ਤੁੜਾਈ ਚੱਲ ਰੱਸੇ! ਦੇਈ ਚੱਲ ਕਿੱਲੇ 'ਤੇ ਗੇੜੇ! ਚੱਟ ਲੈ ਆਪਦੇ ਪੇਕਿਆਂ ਨੂੰ! ਚੱਕ ਲੈ ਸਿਰ 'ਤੇ...! ਚੋਪੜ ਲੈ ਸਿੰਗ ਬਾਪੂ ਦੇ...! ਹੁਣ ਨ੍ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਤੇਰਾ ਪਤੰਦਰ...! ਵਜਾਈ ਚੱਲ ਬੰਸਰੀਆਂ...!

-"ਭਾਅ ਜੀ ਕੁਛ ਕਰੋ...! ਇਕ ਪਾਸੇ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਭੈਣ ਜੀ ਆਖਦੇ ਓਂ, ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ...? ਬਿੱਲੂ ਥੋਡੀ ਗੱਲ ਮੰਨਦੈ, ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਸਮਝਾਓ..! ਉਹ ਥੋਡੀ ਗੱਲ ਮੰਨਦੇ ਐ, ਕੁਛ ਕਰੋ, ਮੈਂ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਫਿਰ ਫ਼ੋਨ ਕਰੂੰਗੀ-!" ਤੇ ਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।

-"ਬੜੀ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਔਰਤ ਐ..! ਇਹਦਾ ਦਿਮਾਗ ਈ ਖਰਾਬ ਹੋਇਆ ਪਿਐ...? ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਲਈ ਆਖਿਆ, ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਨ੍ਹੀ ਮੰਨੀ..! ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਤੰਦਰ ਬਣ ਕੇ ਘਰ ਛੱਡ ਗਿਆ, ਤੇ ਤਲਾਕ ਬਾਰੇ ਅਰਜ਼ੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ, ਹੁਣ ਲ੍ਹੇਲੜੀਆਂ ਕੱਢਦੀ ਫ਼ਿਰਦੀ ਐ...! ਤੂੰ ਹੋਰ ਦੇਖ, ਉਹਨੂੰ ਬਿੱਲੂ ਇਉਂ ਆਖਦੀ ਐ, ਜਿਵੇਂ ਭਤੀਜਾ ਲੱਗਦਾ ਹੁੰਦੈ..!"
-"ਕੀ ਗੱਲ ਕੀ ਹੋਗੀ...?" ਹਨੀ ਆਪਣੀ ਜਗਾਹ ਹੈਰਾਨ ਸੀ।

-"ਉਏ ਇਹਦੇ ਪੇਕਿਆਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਵੀ ਤੱਤੇ ਪੈਰਾਂ ਆਲ਼ੈ..! ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹਦੀ ਪੂਛ ਮਰੋੜ ਮਰੋੜ ਕੇ ਇਹਦਾ ਦਿਮਾਗ ਖਰਾਬ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆ...! ਇਹਨੂੰ ਵੀ ਬਿੱਲੂ ਜੁੱਤੀ ਦੇ ਯਾਦ ਨ੍ਹੀ ਸੀ..! ਬਿੱਲੂ ਨੂੰ ਇਹਨੇ ਘਰਵਾਲ਼ਾ ਸਮਝਿਆ ਈ ਨ੍ਹੀ...! ਪੇਕਿਆਂ ਦੇ ਆਖੇ ਲੱਗ ਲੱਗ ਉਹਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਦੀ ਰਹੀ, ਨਾਸਾਂ 'ਚ ਸਾਹ ਬੰਦ ਕਰੀ ਰੱਖਿਐ, ਤੇ ਜਦੋਂ ਹੁਣ ਉਹ ਇਹਦੀਆਂ ਘਤਿੱਤਾਂ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਬੁੱਕਲ਼ ਵਿਚ ਜਾ ਵੜਿਆ, ਤੇ ਤਲਾਕ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਆ ਗਿਆ, ਹੁਣ ਪਿੱਟਦੀ ਫ਼ਿਰਦੀ ਐ, ਅਖੇ ਰਾਜੀਨਾਵਾਂ ਕਰਵਾਓ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਘਰੇ ਲਿਆਓ..! ਲੈ ਦੱਸ਼..? ਬਈ ਉਹ ਕੁੱਕੜ ਐ ਜੀਹਨੂੰ ਕੱਛ 'ਚ ਦੱਬ ਕੇ ਘਰੇ ਲੈ ਆਈਏ..? ਉਹ ਵੀ ਅਕਸਰ ਇਨਸਾਨ ਐਂ-!"

-"ਬੜੀ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਐ...!"

-"ਬੇਵਕੂਫ਼ ਵੀ ਐ, ਪਰ ਜ਼ਿੱਦੀ ਓਦੂੰ ਬਾਹਲ਼ੀ ਐ...! ਜੇ ਕੋਈ ਔਰਤ ਆਬਦੇ ਘਰਆਲ਼ੇ ਤੋਂ ਗਲਤੀ ਦੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗ ਲਵੇ, ਕੀ ਘਸਦੈ...? ਇਹ ਐਨੀਂ ਜਿੱਦੀ ਨਿੱਕਲ਼ੀ ਬਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਕੰਨ ਨ੍ਹੀ ਧਰਿਆ...? ਬੱਸ ਆਬਦੇ ਪੇਕੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੇ ਸੋਹਿਲੇ ਈ ਗਾਉਂਦੀ ਰਹੀ..! ਬਈ ਬੰਦਾ ਕਿਤੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨਦੈ? ਨ੍ਹਾਂ! ਆਬਦੀ ਈ ਢੋਲਕੀ ਕੁੱਟੀ ਗਈ! ਬੱਸ ਇੱਕੋ ਈ ਰਟ ਲਾਈ ਰੱਖੀ, ਇਹ ਜੀ ਮੇਰੇ ਪੇਕਿਆਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੈ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਪੇਕਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਬੋਲਦੈ! ਬਈ ਜਿਹੜਾ ਬੰਦਾ ਦੁਖੀ ਐ, ਜੀਹਦਾ ਘਰ ਪੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹੈ, ਉਹ ਦੋਸ਼ੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਗਾਲ਼ਾਂ ਨਾ ਕੱਢੂ, ਹੋਰ ਇਨਾਮ ਦਿਊ? ਹੁਣ ਤਲਾਕ ਬਾਡਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਹੁਣ ਤਰਲੇ ਕਰਦੀ ਫਿਰਦੀ ਐ! ਉਹਨੇ ਵਿਚਾਰੇ ਨੇ ਜਿੰਨਾਂ ਦਸੌਂਟਾ ਕੱਟਿਐ, ਮੈਂ ਕਹਿੰਨੈਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੁੰਦਾ, ਹੁਣ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ! ਇਹ ਤਾਂ ਬਿੱਲੂ ਈ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਜਰੀ ਗਿਆ!"

-"ਕੀ, ਗੱਲ ਅਸਲ 'ਚ ਕੀ ਹੋਈ-ਇਹ ਤਾਂ ਦੱਸੋ?"
-"ਉਏ ਬਿੱਲੂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੇਟਰਿੰਗ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਸਕਿਊਰਿਟੀ 'ਚ ਤਾਂ ਉਹ ਹੁਣੇਂ ਈ ਆਇਐ! ਤਿੰਨ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਹੋਏ ਐ ਅਜੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਸਕਿਊਰਿਟੀ 'ਚ ਆਏ ਨੂੰ!"
ਰਮਣੀਕ ਨੇ ਬਿੱਲੂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਦਰਦ ਕਹਾਣੀ ਹਨੀ ਨੂੰ ਦੱਸਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ!........
..........ਸੜਦੀ ਬਲ਼ਦੀ ਦਵਿੰਦਰ ਹਰਜੋਤ ਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚੀ। ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਉਹ ਝੁਲ਼ਸੀ ਪਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਜਾਣ ਸਾਰ ਹਰਜੋਤ ਨੂੰ ਗਾਲ਼ਾਂ ਦੀ ਛੂਟ ਵੱਟ ਲਈ।
-"ਨ੍ਹੀ ਲੁੱਚੀਏ, ਕੰਜਰੀਏ! ਤੈਨੂੰ ਵਿਆਹਿਆ ਵਰਿਆ, ਜੁਆਕਾਂ ਜੱਲਿਆਂ ਆਲਾ ਮੇਰਾ ਬੰਦਾ ਈ ਲੱਭਿਆ? ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨ੍ਹੀ ਸੀ ਖੇਹ ਖਾਧੀ ਜਾਂਦੀ ਹਰਾਮਜ਼ਾਦੀਏ? ਕਿੰਨੇ ਐਥੇ ਛੜੇ ਛਟਾਂਕ ਧੱਕੇ ਖਾਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਐ?" ਦਵਿੰਦਰ, ਜੋਤ ਨੂੰ ਵੱਢ-ਵੱਢ ਪੈਂਦੀ ਸੀ।
-"……।" ਜੋਤ ਬਿੱਲੂ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ‘ਤੇ ਚੁੱਪ ਹੀ ਰਹੀ। ਦਵਿੰਦਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਨੂੰ ਉਹ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘੁੱਟ ਵਾਂਗ ਪੀ ਗਈ। ਮੁੱਖੋਂ ਇਕ ਭੈੜਾ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਾ ਉਚਾਰਿਆ। ਹਰਜੋਤ ਵੈਸੇ ਵੀ ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ੀ ਕੁੜੀ ਸੀ। ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ਼ ਛੇਤੀ ਕੀਤੇ ਉਚੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਕੁੜੀ। ਉਸ ਦੇ ਘਰਦੇ ਅਤੇ ਦੋਸਤ-ਮਿੱਤਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ‘ਜੋਤ’ ਆਖ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਸਨ।

-"ਜੇ ਮੇਰੇ ਘਰਆਲ਼ਾ ਗੰਦ, ਗੁੰਡੈ…? ਤੂੰ ਤਾਂ ਰੰਡੀਏ ਕੁਛ ਸੋਚ ਕਰਦੀ ਬਈ ਇਹ ਵਿਆਹਿਆ ਵਰਿਆ, ਜੁਆਕਾਂ ਜੱਲਿਆਂ ਆਲ਼ਾ ਕਬੀਲਦਾਰ ਐ…? ਜੁਆਕ ਇਹਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਹੋਏ ਪਏ ਐ..! ਜੇ ਇਹਨੂੰ ਕੰਜਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸ਼ਰਮ, ਤਾਂ ਤੂੰ ਤਾਂ ਆਬਦਾ ਢਿੱਡ ਨੰਗਾ ਕਰਨੋਂ ਕੁਛ ਤਾਂ ਹਜਾ ਕਰਦੀ…!" ਦਵਿੰਦਰ ਉੱਬਲ਼-ਉੱਬਲ਼ ਪੈਂਦੀ ਸੀ।

-"ਦਵਿੰਦਰ ਭੈਣ ਬਣਕੇ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕਰਲਾ! ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਘਰਆਲ਼ੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮੇਹੜ ਪਾ ਕੇ ਨ੍ਹੀ ਸੀ ਲਿਆਉਂਦੀ? ਜਦੋਂ ਇਹ ਤੇਰੇ ਘਰੋਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਸੋਚ ਕਰਦੀ? ਹੁਣ ਕਲਪਣ ਦਾ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ? ਭੈਣ ਬਣਕੇ ਹੁਣ ਕਲੇਸ਼ ਨਾ ਕਰ, ਹੁਣ ਪਾਣੀ ਪੁਲ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਜਾ ਚੁੱਕਿਐ! ਹੁਣ ਨਾ ਬਾਧੂ ਹਵਾ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰਾਂ ਮਾਰ, ਹਾੜ੍ਹੇ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਬਣਕੇ…!" ਜੋਤ ਨੇ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਦਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਪਰ ਦਵਿੰਦਰ ਹੋਰ ਭੜ੍ਹਕ ਪਈ।

-"ਇਹ ਕੰਜਰ ਤਾਂ ਸ਼ਰਾਬੀ ਕਬਾਬੀ, ਤੀਮੀਆਂ ਦਾ ਠਰਕੀ ਐ..! ਤੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸੋਚ ਕਰਨੀ ਸੀ…?"
-"……….।" ਜੋਤ ਨੇ ਫਿਰ ਵੀ ਸਿਆਣਪ ਦੀ ਚੁੱਪ ਧਾਰੀ ਰੱਖੀ।
-"ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਕਰਗੀ…? ਹੁਣ ਬੋਲਦੀ ਕਿਉਂ ਨ੍ਹੀ…? ਮੇਰਾ ਘਰ ਪੱਟ ਕੇ ਹੁਣ ਖ਼ੁਸ਼ ਐਂ ਕੁੱਤੀਏ…?" ਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਮੂੰਹ Ḕਚੋਂ ਕਰੋਧ ਦੀ ਝੱਗ ਸੁੱਟੀ ਤਾਂ ਜੋਤ ਨੂੰ ਵੀ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਵੀ ਅਕਸਰ ਹੱਡ ਮਾਸ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੋਈ ਬ੍ਰਹਮ-ਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਗੁੱਸਾ ਹੀ ਨਾ ਆਉਂਦਾ…?
-"ਦਵਿੰਦਰ…! ਮੂੰਹ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰ…!" ਜੋਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਰਜਿਆ।

-"ਮੇਰਾ ਘਰ ਪੱਟਿਆ ਗਿਆ, ਮੈਂ ਮੂੰਹ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਾਲਾਂ…? ਇਹ ਕੁੱਤਾ ਤਾਂ ਦਸ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਨਪੜ੍ਹ ਗਵਾਰ ਸੀ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਗਰੈਜੂਏਟ ਐਂ…? ਤੂੰ ਤਾਂ ਕੁਛ ਸੋਚ ਕਰਦੀ…? ਪਰ ਤੂੰ ਸੋਚ ਕੀ ਕਰਨੀ ਸੀ..? ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਕੰਜਰੀਏ ਆਬਦੀ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਵੀ ਸੀ…!" ਜਦ ਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੈਰ ਲਾਏ ਤਾਂ ਜੋਤ ਵੀ ਭੜ੍ਹਕ ਪਈ। ਅਕਸਰ ਉਹ ਵੀ ਆਦਮ ਜ਼ਾਤ ਸੀ।

-"ਦਵਿੰਦਰ…! ਅੱਜ ਤੈਨੂੰ ਘਰਆਲ਼ਾ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ…? ਤੂੰ ਉਦੋਂ ਕਿੱਥੇ ਗਈ ਸੀ…? ਜਦੋਂ ਤੇਰਾ ਖ਼ਸਮ ਘਰੋਂ ਭੱਜ-ਭੱਜ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਸੀ…? ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਇਹਨੂੰ…? ਕਦੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਬਈ ਇਹ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਭਟਕਦਾ ਫਿਰਦੈ…? ਜਿਹੜਾ ਮਾਹੌਲ ਉਹ ਘਰ ‘ਚ ਭਾਲਦਾ ਸੀ, ਸਿਰਜਿਆ ਸੀ ਉਹ ਮਾਹੌਲ ਕਦੇ ਘਰ ਵਿਚ…? ਕੁੱਲੀ ਗੁੱਲੀ ਤੇ ਜੁੱਲੀ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਵੀ ਚਾਹੀਦੀ ਐ…! ਚਾਹੀਦੀ ਐ ਨ੍ਹਾਂ…? ਜੇ ਘਰੋਂ ਇਹਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੁੰਦੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਬਾਹਰ ਕਿਉਂ ਧੱਕੇ ਖਾਂਦਾ…? ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਦੇ ਇਹ ਕੁਛ…? ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਝਾਤੀ ਮਾਰ ਕੇ ਤਾਂ ਦੇਖ਼…! ਆਬਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹੇਠ ਤਾਂ ਸੋਟੀ ਫੇਰ…! ਵਸਦਾ ਰਸਦਾ ਘਰ ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਧੱਕੇ ਖਾਣ ਦਾ ਕੋਈ ਚਾਅ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਦਵਿੰਦਰ ਭੈਣੇ…! ਤੇਰੇ ਤਾਂ ਅਛਨੇ ਪਛਨੇ ਲੋਟ ਨ੍ਹੀ ਸੀ ਆਉਂਦੇ…! ਕਰਿਆ ਸੀ ਕਦੇ ਆਬਦੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਖਿਆਲ਼…? ਪੁੱਛੀ ਸੀ ਕਦੇ ਇਹਦੀ ਬਾਤ…? ਪੈਸਾ ਖੋਟਾ ਆਪਣਾਂ ਤੇ ਬਾਣੀਏਂ ਨੂੰ ਕੀ ਦੋਸ਼..? ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਆਬਦੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਦੇਈ ਜਾਨੀ ਐਂ…?"

-"……..!" ਜੋਤ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਦਵਿੰਦਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਤਖ਼ਤੇ ਦੀ ਝੀਥ ਵਾਂਗ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਜੋਤ ਨੇ ਥੋਬਾ ਹੀ ਤਾਂ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦੋਸ਼ ਉਸ ਦਾ ਸਰਾਸਰ ਆਪਣਾ ਸੀ। ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਦੇਣ ਦੀ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ…? ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਉਣ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਸੀ…?
-"ਭੈਣ ਮੇਰੀਏ…! ਦੂਜਿਆਂ ‘ਤੇ ਦੂਸ਼ਣ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਗਿਰੀਵਾਨ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ…! ਐਮੇ ਬਾਧੂ ਨੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੱਦੂ ਕਰੀਦਾ ਹੁੰਦਾ-।"
-"ਤੂੰ ਦੱਸ ਲੈ ਗੰਦਾ…? ਤੂੰ ਹੁਣ ਘਰੇ ਆਉਣੈਂ ਕਿ ਨਹੀਂ..?" ਉਹ ਜੋਤ ਵੱਲੋਂ ਹਟ ਕੇ ਬਿੱਲੂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦੀ ਬਿੱਲੂ ਵੱਲ ਤੀਰ ਵਾਂਗ ਸਿੱਧੀ ਕੀਤੀ ਉਂਗਲ਼ ਕਰੋਧ ਨਾਲ਼ ਕੰਬੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
-"ਆਹ ਇਹਨੂੰ ਘਰੇ ਲਿਜਾਣ ਦੇ ਲੱਛਣ ਐਂ…?" ਜੋਤ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਐਹੋ ਜਿਹਾ ਸਤਿਕਾਰ ਤੂੰ ਇਹਨੂੰ ਘਰੇ ਦਿੰਦੀ ਹੋਵੇਂਗੀ…? ਘਰੇ ਇਹੇ ਸੁਆਹ ਰਹੂ…? ਐਥੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦੈ ਦਵਿੰਦਰ ਬਈ ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਐਂ, ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਆਬਦੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਬੜਾ ਆਦਰ ਕਰਨਾ ਆਉਂਦੈ-।" ਘੁੱਗੂ ਜਿਹੇ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਬਿੱਲੂ ਦੀ ਥਾਂ ਜੋਤ ਨੇ ਹੀ ਉੱਤਰ ਮੋੜਿਆ।
ਬਿੱਲੂ ਅਜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ ਸੀ।

-"ਜਿਹੜੇ ਚਾਰ ਜੁਆਕ ਜੰਮ ਕੇ ਸਿੱਟਤੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੇਰਾ ਪਿਉ ਸਾਂਭੂ ਆ ਕੇ…?" ਉਸ ਨੇ ਨਵੀਂ ਅਕਾਸ਼ਬਾਣੀ ਕੀਤੀ।
-"ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਲਾਲ਼ਾਂ ਚੱਟਦੀ ਫਿਰਦੀ ਐਂ, ਉਹੀ ਸਾਂਭਣਗੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆ ਕੇ…! ਮੇਰਾ ਪਿਉ ਕਿਉਂ ਸਾਂਭੂ…? ਪੁੱਛਿਐ ਕਦੇ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਦਾ ਹਾਲ ਤੁਸੀਂ…? ਬਈ ਹੈਗੈ ਕਿ ਮਰ ਗਿਆ…? ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਕੀ ਚੱਟੀ ਪਈ ਐ ਬਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭੂ…? ਗੱਲ ਸਾਰੀ ਇਹ ਥੋਡੇ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਦੀ ਮੰਨਣ, ਤੇ ਸਾਂਭੇ ਮੇਰਾ ਪਿਉ, ਕਿੱਥੇ ਲਿਖਿਐ ਇਹੇ…?" ਬਿੱਲੂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਭੜ੍ਹਾਸ ਕੱਢ ਲਈ। ਸੱਚੀਆਂ ਸੁਣ ਕੇ ਠਰੀ ਦਵਿੰਦਰ, ਜੋਤ ਨੂੰ ਹੀ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋਈ।
-"ਇਹ ਘਰੇ ਕਿਵੇਂ ਆਊ…? ਤੇਰੀ ਬੁੱਕਲ Ḕਚੋਂ ਨਿੱਕਲੂ, ਤਾਂ ਹੀ ਘਰੇ ਆਊ…? ਤੂੰ ਈ ਇਹਨੂੰ ਸਿਖਾਉਨੀਂ ਐਂ…!" ਉੱਭੜ੍ਹਵਾਹੇ ਉਸ ਨੇ ਨਵਾਂ ਵਾਰ ਕੀਤਾ।

-"ਜੇ ਤੂੰ ਐਡੀ ਦਿਮਾਗਦਾਰ ਸੀ, ਤੂੰ ਇਹਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ ‘ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਈ ਕਾਹਤੋਂ ਦਿੱਤਾ…? ਕਿਹੜਾ ਬੰਦਾ ਐਡਾ ਕਮਲਾ ਹੋਊ, ਜਿਹੜਾ ਆਬਦਾ ਭਰਿਆ ਭਰਾਇਆ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵਸੂ…? ਕਿਹੜਾ ਬੰਦੈ, ਜਿਹੜਾ ਆਬਦੀ ਤੀਮੀਂ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਜੀ ਕੋਲੇ ਜਾਊ…? ਇਹਦਾ ਕਾਰਨ ਲੱਭਣ ਦੀ ਤੂੰ ਕਦੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨ੍ਹੀ ਕੀਤੀ..? ਮੇਰੇ ‘ਤੇ ਆ ਕੇ ਬੜੀ ਸ਼ੇਰ ਬਣਦੀ ਐਂ…? ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਆਪੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਲੱਭੀਏ, ਫੇਰ ਉਹਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਦੀ ਸਕੀਮ ਸੋਚੀਏ…! ਧੌਂਸਾਂ ਨਾਲ ਬੰਦੇ ਘਰੀਂ ਨ੍ਹੀ ਵਸਦੇ ਹੁੰਦੇ..! ਹਰ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਐ…! ਸੰਭਿਆ ਤੈਥੋਂ ਤੇਰਾ ਬੰਦਾ ਆਪ ਤੋਂ ਨ੍ਹੀ, ਦੋਸ਼ ਹੁਣ ਤੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ‘ਤੇ ਮੜ੍ਹਦੀ ਐਂ…? ਤੇਰੇ ਐਸ ਰੰਘੜ੍ਹਊ ਨਾਲ ਤਾਂ ਇਹ ਘਰੇ ਆਉਣੋਂ ਰਿਹਾ…!" ਜੋਤ ਨੇ ਸਿਰੇ ਦੀ ਹੀ ਸੁਣਾਂ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਅੱਜ ਸੌ ਹੱਥ ਰੱਸੇ ਦੇ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਗੰਢ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣਾਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਭੌਣ ਤੋਂ ਹੀ ਲਾਹ ਧਰੀ।

-"ਹੁਣ ਤੂੰ ਜਮਾਂ ਈ ਨੀ ਘਰੇ ਆਉਣਾਂ…?" ਉਹ ਬਿੱਲੂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਝਈ ਲੈ ਕੇ ਆਈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਬੱਗੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ‘ਚੋਂ ਬਿੱਲੂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚੰਡਾਲਣੀਂ ਦਾ ਭੈਅ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਕਚੀਲ੍ਹ ਵਾਂਗ ਬਿੱਲੂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਢਾਕਾਂ ‘ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਕੁੰਡਲ਼ ਬਣਾਏ ਵਾਲ਼ ਬਿੱਲੂ ਨੂੰ ਸਪੋਲ਼ੀਆਂ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ।
-"ਨਹੀਂ ਬੱਸ, ਮੈਂ ਨ੍ਹੀ ਘਰੇ ਆਉਣਾ…! ਕੰਮ ਖ਼ਤਮ…!" ਬਿੱਲੂ ਨੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਹੱਥ ਹਿਲਾ ਕੇ ਇਕ ਹੀ ਉੱਤਰ ਮੋੜਿਆ। ਬਹੁਤਾ ਬੋਲਣਾ ਉਸ ਨੇ ਮੁਨਾਸਿਬ ਹੀ ਨਾ ਸਮਝਿਆ। ਉਹ ਬੜਾ ਬੋਲ-ਬੋਲ ਦੇਖ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਕੱਟੇ ਅੱਗੇ ਵੰਝਲੀ ਵਜਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਤਾਂ ਮੋਕ ਨਾਲ਼ ਲਿੱਬੜੀ ਪੂਛ ਘੁੰਮਾ ਕੇ ਮੂੰਹ ‘ਤੇ ਹੀ ਮਾਰਨੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਮਿੱਠੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਗਿਆਨ…?
……ਬਿੱਲੂ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋਈ ਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ ਵੀਹ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਸੀ ਬਿੱਲੂ ਅਤੇ ਦਵਿੰਦਰ ਵਿਚ! ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦੇਖ-ਦੇਖ ਕੇ ਜਿਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਹਾਂ ਵਿਚ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਦਵਿੰਦਰ ਬਿੱਲੂ ਤੋਂ ਪੂਰੇ ਦਸ ਸਾਲ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੇਮ-ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਬੜੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਸਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਏਕਿ ਜੋਤਿ ਦੋਇ ਮੂਰਤਿ ਹੀ ਤਾਂ ਸਨ। ਬਿੱਲੂ ਦੇ ਯਾਰਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਬਿੱਲੂ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਦਵਿੰਦਰ ‘ਤੇ ਬੜੇ ਨੱਕ-ਬੁੱਲ੍ਹ ਕੱਢੇ, ਤਾਹਨੇ ਮਾਰੇ, ਕਾਲ਼ੀ-ਕਲੂਟੀ ਅਤੇ ਬੁੱਢੀ ਦੱਸਿਆ..। ਪਰ ਬਿੱਲੂ ਆਪਣੀ ਦਵਿੰਦਰ ਵਿਚ ਹੀ ਮਸਤ ਸੀ। ਸੁਗੰਧੀ ਵਿਚ ਖਿੜੇ ਇਕ ਫੁੱਲ ਵਾਂਗ ਮਦਹੋਸ਼! ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਹੀ ਇਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਸਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਕ ਅਨੋਖੀ ਅਤੇ ਆਨੰਦਮਈ ਦੁਨੀਆਂ!

ਬਿੱਲੂ ਅੱਸੀਵਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਇਆ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਭਾਰਤ ਗਿਆ ਤਾਂ ਦਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰ ਆਇਆ। ਰਿਸ਼ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਬਥੇਰੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਦਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਿੱਲੂ ਦਾ ਦਿਲ ਉਸ ‘ਤੇ ਹੀ ਆ ਕੇ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਦਵਿੰਦਰ ਰੰਗ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਪੱਕੀ ਸੀ। ਉਮਰ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਦਸ ਸਾਲ ਵੱਡੀ। ਪਰ ਬਿੱਲੂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਿੱਲੂ ਭੈਣਾਂ ‘ਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ, ਯਾਰਾਂ-ਮਿੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢ ਵਿਚੋਂ ਭਰਜਾਈਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੜੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਲਿਆਂਦੇ। ਵੱਡੇ ਅਮੀਰ ਘਰਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵੀ ਆਏ। ਪਰ ਬਿੱਲੂ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ-ਪਰੋਖੇ ਕਰ ਕੇ ਦਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਚੁਣ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਸਾਲ ਕੁ ਬਾਅਦ ਬਿੱਲੂ ਫਿਰ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਯਾਰਾਂ-ਮਿੱਤਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਰਜਾਈਆਂ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਕੇ ਦਵਿੰਦਰ ਨਾਲ ਕੋਰਟ-ਮੈਰਿਜ ਕਰ ਲਈ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਯਾਰ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਭਰਜਾਈਆਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਸਨ, ਨਰਾਜ਼ ਸਨ। ਉਹ ਦਵਿੰਦਰ ਵਿਚ ਨੁਕਸ ਅਤੇ ਨਿਘੋਚਾਂ ਕੱਢਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ, ਇਹ ਕਾਲੀ ਮੱਝ ਐ, ਇਹ ਸੁੱਤੀ ਪਈ ਨ੍ਹੀ ਉਠਦੀ, ਇਹ ਦਲਿੱਦਰ ਦੀ ਨਾਨੀ ਐਂ, ਇਹਨੂੰ ਘਰ ਦਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨ੍ਹੀ ਆਉਂਦਾ, ਇਹ ਬੇਅਕਲ ਐ…। ਪਰ ਬਿੱਲੂ ‘ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨਿਘੋਚਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਵਾਪਿਸ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆ ਗਿਆ। ਆਉਣਸਾਰ ਉਸ ਨੇ ਦਵਿੰਦਰ ਦੀ ਰਾਹਦਾਰੀ ਦੇ ਪੇਪਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਦਵਿੰਦਰ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਸੌਖਾ ਹੀ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆ ਗਈ। ਨਵੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਚਿਹਰੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਹੀ ਢੰਗ ਅਤੇ ਚਤਰ ਜਗਤ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਦੇ ਅਨੋਖੇ ਤਰੀਕੇ! ਹਰ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਫ਼ੂਕ ਫ਼ੂਕ ਕੇ ਪੈਰ ਧਰਨ ਵਾਲੀ ਸੁਚੇਤ ਅਤੇ ਮਤਲਬੀ ਦੁਨੀਆਂ!

ਚਾਹੇ ਬਿੱਲੂ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਤੰਗ ਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਦਵਿੰਦਰ ਨਾਲ ਪਰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਵੀ ਪੈਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਚਾਹਤ ਜਾਂ ਲੋਭ ਲਾਲਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਿੱਲੂ ਨਾਲ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਦਿਨਾਂ ਜਾਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗਦੈ…? ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਦਵਿੰਦਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਚਾਹਤ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰ-ਘਰ ‘ਤੇ ਮੱਥੇ ਰਗੜਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਤਾਂ ਜਾ ਕੇ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਈ। ਘਰ ਵਿਚ ਬੜੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮਨਾਈ ਗਈ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ੁਕਰਾਨੇ ਵਜੋਂ ਆਖੰਡ ਪਾਠ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ‘ਛਟੀ’ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਸਾਰਾ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਸਾਰੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਰਦਾ ਪੁੱਜਦਾ ਦਿੱਤਾ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਬਿੱਲੂ ਦਾ ਬਾਪੂ ਤਾਂ ਅੱਜ ਬਹੁਤਾ ਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਹ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ਼ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰਦਾ, "ਵਧੀ ਵੇਲਿ ਬਹੁ ਪੀੜੀ ਚਾਲੀ।। ਧਰਮ ਕਲਾ ਹਰਿ ਬੰਧਿ ਬਹਾਲੀ।।" ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਖ਼ੈਰ! ਬੱਚੇ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਦਿਨ ਬੀਤਦੇ ਗਏ। ਉਮਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਦਵਿੰਦਰ ਦਾ ਸਿਰ ਚਿੱਟਾ ਹੋ ਚੱਲਿਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਕੋਈ ਧੌਲ਼ਾ ਬਿੱਲੂ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿਚ ਵੀ ਫੁੱਟ ਪਿਆ ਸੀ। ਦਵਿੰਦਰ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਕਾਲੇ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਅਤੇ ਬਿੱਲੂ ਦਾਹੜੀ ਵਿਚੋਂ ਧੌਲ਼ੇ ਖਿੱਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਬੀਤੇ। ਬਿੱਲੂ ਦਾ ਸਿਰ ਵੀ ਬੱਗੇ ਕੁੱਕੜ ਵਾਂਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਦਾਹੜੀ ਅਤੇ ਵਾਲ ਰੰਗਣੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਜੁਆਕ ਉਸ ਨੂੰ ਟਿਕਣ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦਿੰਦੇ। ਜੁਆਕ ਆਖਦੇ ਸਨ, "ਪਾਪਾ ਜਦੋਂ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲ ਆਵੋਂ ਤਾਂ ਦਾਹੜੀ ਅਤੇ ਵਾਲ਼ ਕਾਲ਼ੇ ਕਰ ਕੇ ਆਉਣੇ ਐਂ…! ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਆਖਣਗੇ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿਉ ਬੁੱਢੈ!"

ਖ਼ੈਰ…! ਕਸੂਰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਕੌਣ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਕੌਣ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦਾ ਸੀ। ਦਵਿੰਦਰ ਹੁਣ ਪੰਜਾਹ ਪੂਰੇ ਕਰ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬਿੱਲੂ ਨੇ ਚਾਲੀਵੇਂ ਵਿਚ ਪੈਰ ਰੱਖ ਲਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਦੀ ਔਰਤ ਅਤੇ ਚਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ…! ਉਸ ਦਾ ਬਿੱਲੂ ਨਾਲ਼ ਹਮ-ਬਿਸਤਰੀ ਲਈ ਮਨ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਵੱਸ ਕੋਈ ਦਵਿੰਦਰ ਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੱਸ, ਉਮਰ ਦੇ ਤਕਾਜ਼ੇ ਨਾਲ਼ ਉਸ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਪੱਖੋਂ ਚਾਹਤ ਹੀ ਮਰ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਜੁਆਨੀ ਵਾਲ਼ਾ ਖਾਲ਼ਾ ਟੱਪ ਕੇ ਬੁੜ੍ਹਾਪੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋ ਤੁਰੀ ਸੀ। ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਜਦ ਕਿ ਚਾਲ਼ੀ ਸਾਲ ਦਾ ਬਿੱਲੂ ਨਿੱਤ ਉਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰਕ ਸਬੰਧ ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਬਿੱਲੂ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਉਂਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਹੀ ਦਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲੈਂਦਾ। ਇਹਨਾਂ ਹਰਕਤਾਂ ਤੋਂ ਅੱਕ ਕੇ ਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਅਲੱਗ ਇਕ ਵੱਖ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸੌਣਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਬਿੱਲੂ ਖਿਝ ਗਿਆ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਦ ਬਿੱਲੂ ਨੂੰ ਹਲ਼ਕ ਜਿਹਾ ਉਠਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸੁੱਤੀ ਦਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਗੁੱਝੇ ਠੋਲ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਮਾਰਦਾ…। ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ…। ਪਰ ਦਵਿੰਦਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਜਾਂ ਅੱਧ ਸੁੱਤੀ ਹੀ "ਕੀ ਗੱਲ ਐ - ਕੀ ਗੱਲ ਐ…?" ਕਰ ਕੇ ਛੱਤ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦੀ ਅਤੇ ਬਿੱਲੂ ਬੱਚੇ ਜਾਗ ਜਾਣ ਦੇ ਡਰੋਂ ਛਿੱਥਾ ਜਿਹਾ ਪੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੈੱਡ ‘ਤੇ ਆ ਪੈਂਦਾ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਪਲ਼ਸੇਟੇ ਮਾਰਦੇ ਦੀ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਹ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਐਨਾ ਦਧਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਸਾਰਾ ਘਰ ਬਾਰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਕਿਤੇ ਉਠ ਜਾਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ। ਪਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਕੇ ਉਹ ਫਿਰ ਦੜ ਵੱਟ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਕਿ ਬੱਚੇ ਅਜੇ ਛੋਟੇ ਸਨ, ਰੁਲ਼ ਜਾਣਗੇ..! ਦਵਿੰਦਰ ਇਕੱਲੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲ਼ ਨਹੀਂ ਸਕੇਗੀ। ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਉਹ ਮਨ ਮਾਰ ਕੇ ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।

ਅਕਸਰ ਬਿੱਲੂ ਵੀ ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਸੀ। ਹੱਡ-ਮਾਸ ਦਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਅੰਨ ਖਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਦਵਿੰਦਰ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਕੰਨ ਮੁੱਢ ਮਾਰ ਛੱਡਿਆ। ਕੋਈ ਗ਼ੌਰ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਜੇ ਬਿੱਲੂ ਜੁਆਕਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਲੇਸ਼ ਜਿਹਾ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਦਵਿੰਦਰ ਫ਼ਸੀ ਫ਼ਸਾਈ, ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਮਾਰੀ ਦਿਨੇ ਇਕ ਅੱਧੀ ਵਾਰ ਉਸ ਦਾ ਫ਼ਾਹਾ ਜਿਹਾ ਵੱਢ ਦਿੰਦੀ। ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨ ਬਿੱਲੂ ਫਿਰ ਚੁੱਪ ਜਿਹਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਜੇ ਉਹ ਕਦੀ ਦਵਿੰਦਰ ਨਾਲ਼ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅੜਬ ਕਲਰਕ ਵਾਂਗ ਬੈਠੀ ਹੀ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਹੱਥ ਹਿਲਾ ਦਿੰਦੀ…। ਜਦੋਂ ਦਵਿੰਦਰ ਬਿੱਲੂ ਦੀ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਕੰਨ ਹੀ ਧਰਨੋਂ ਹਟ ਗਈ ਤਾਂ ਬਿੱਲੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਉਚਾਟ ਹੋ ਕੇ ‘ਬਾਹਰਲੀ’ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਝਾਤੀ ਮਾਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਲੋੜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਢ ਦੀ ਮਾਂ ਰਹੀ ਹੈ। ਡੁੱਬਦੇ ਨੂੰ ਅਗਰ ਤਿਣਕੇ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਫਿਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼-ਕਿਸਮਤ ਸਮਝਦਾ ਹੈ।

ਬਿੱਲੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ‘ਖੁੱਲ੍ਹਣਾਂ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਦੁੱਖੜੇ ਦੂਜਿਆਂ ਕੋਲ ਫ਼ਰੋਲਣੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਭੇਦ ਉਦੋਂ ਹੀ ਬਾਹਰ ਖਿਲਾਰਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਉਸ ਦੀ ਘਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਅਗਰ ਬੰਦਾ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦਾ ਭੇਦ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਦਿਮਾਗੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਸਰੀਰਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੱਖੋਂ ਤਾਂ ਉਹ ਜਿਹੜਾ ਦੁਖੀ ਸੀ, ਉਹ ਤਾਂ ਸੀ ਹੀ…! ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਮਾਨਸਿਕ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਗੁੰਮ ਸੁੰਮ ਜਿਹਾ ਰਹਿਣ ਲੱਗਿਆ। ਹਰ ਵਖ਼ਤ ਖ਼ੁਸ਼-ਖ਼ੁਸ਼ ਅਤੇ ਖਿੜਿਆ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਬਿੱਲੂ ਹੁਣ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਜਿਹਾ ਫਿਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਚਰਚਾ ਆਮ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਬਿੱਲੂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗ਼ੈਬੀ ਚਿੰਤਾ ਜਾਂ ਬਿਮਾਰੀ ਸੀ।

ਜੋਤ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਬਿੱਲੂ ਦੇ ਹਾਵ ਭਾਵ ਤਾੜ ਰਹੀ ਸੀ। ਜੋਤ ਵੀ ਬਿੱਲੂ ਵਾਲੀ ਕੇਟਰਿੰਗ ਫ਼ਰਮ ਵਿਚ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਿੱਲੂ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤਲਾਕ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦਾ ਘਰਵਾਲ਼ਾ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਲਵੀ ਜਿਹੀ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਲਿਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਤੰਗ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਰੀਰਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੱਖੋਂ ਜੋਤ ਵੀ ‘ਊਣੀਂ’ ਹੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਿੱਲੂ ਅਤੇ ਜੋਤ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਤਕਰੀਬਨ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸੀ। ਜੋਤ ਦਾ ਪਤੀ ਬੁੱਢਾ ਅਤੇ ਬਿੱਲੂ ਦੇ ਘਰਵਾਲੀ ਬੁੜ੍ਹਾਪੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮਾਰੋ ਮਾਰ ਤੁਰੀ ਹੋਈ…! ਜਦੋਂ ਇੱਕੋ ਪੱਖ ਦੇ ਦੋ ਦੁਖੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਹਮਦਰਦੀ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਗਾਹ ਮੱਲ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕਲਾਪੇ ਦਾ ਖ਼ਲਾਅ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦਾ ਹੈ। ਜੋਤ ਦੇ ਜੋਰ ਦੇਣ ‘ਤੇ ਬਿੱਲੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਉਸ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਬੇਝਿਜਕ ਅਤੇ ਬੇਬਾਕ…!