ਸਾਂਝੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ:

ਜਿਵੇਂ ਮੱਧਮ ਲੋਅ ਵਿਚ ਇਕ ਉੱਚੀ-ਲੰਬੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਨਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਹੈ ਜਾਂ ਖੰਭਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਚੇਪਣ ਦਾ ਗੁਣ ਦੋਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।

ਅਣਸਾਂਝੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ:

ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ (ਧੁਨੀ) ਸੁਣ ਕੇ ਕੋਈ ਇਹ ਸਵਾਲ ਕਰੇ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਨਿੱਤ (ਸਦੀਵੀ) ਹੈ ਜਾਂ ਅਨਿੱਤ, ਕਿਉਂਕਿ ਧੁਨੀਤਵ ਦਾ ਗੁਣ ਨਾ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਪਸੂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਅਨਿੱਤ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਣੂਆਂ ਵਿਚ, ਜੋ ਨਿੱਤ ਹਨ।

ਪਰਸਪਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਬੂਤ:

ਜਿਵੇਂ, ਕੇਵਲ ਗ੍ਰੰਥ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਹੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਦ ਜਾਂ ਅਣਹੋਂਦ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਨਹੀ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਦੂਸਰੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਤਿਅਕਸ਼ ਦੀ ਅਸਮਤਾ

ਜਿਵੇਂ ਅਸੀ ਇਕ ਸਰੋਵਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉੱਥੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉੱਥੇ ਪਾਣੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਪਾਣੀ ਇਕ ਮਰੀਚਿਕਾ (ਮ੍ਰਿਗ-ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ) ਵਿਚ ਵੀ ਅਸਲੀ ਲਗਦਾ ਹੈ ਪਰ ਐਸਾ ਹੈ ਨਹੀ।

ਅਪ੍ਰਤਿਅਕਸ਼ ਦੀ ਅਸਮਤਾ:

ਜਿਵੇਂ, ਨਾ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਾਣੀ ਇਕ ਮੂਲ਼ੀ ਵਿਚ ਹੀ ਦਿਖਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੁੱਕੀ ਜ਼ਮੀਨ (ਬੰਜਰ) ਉੱਪਰ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀ ਹੈ।

ਸਰਵਤੰਤਰ ਸਿਧਾਂਤ:

ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਵਲੋਂ ਵਿਰੋਧ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਅਤੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਇਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਵਲੋਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਜਾਂ ਪੰਜ ਇੰਦ੍ਰੀਆਰਥਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਾਰੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਆਂ ਵਲੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਤਿਤੰਤਰ ਸਿਧਾਂਤ:

ਉਹ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਬਰਾਬਰ ਦੇ (ਇੱਕ ਸਮਾਨ) ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਆਂ ਵਲੋਂ ਤਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਆਂ ਵਲੋਂ ਨਹੀ। “ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਅਣਹੋਂਦ (ਸ਼ੂਨਤਾ) ਤੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਨਹੀ ਆ ਸਕਦੀ” ਇਹ ਸਾਂਖ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਤ ਹੈ।

ਅਧਿਕਰਣ ਸਿਧਾਂਤ:

ਉਹ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਜੋ, ਜੇਕਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਵਲ ਵੀ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਰਥਾਤ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਚ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ, “ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਤੋਂ ਅਲਗ ਹੈ, ਕੁਉਂਕਿ ਇਹ ਇੱਕੋ ਵਸਤੂ ਦਾ ਬੋਧ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਛੋਹਣ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।“ ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਮਤ ਵੀ ਮੰਨਣੇ ਪੈਣਗੇ: (1) ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ, ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ, (2) ਹਰ ਇੰਦ੍ਰੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇੰਦ੍ਰੀਆਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, (3) ਆਤਮਾ ਆਪਣਾ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, (4) ਇਕ ਪਦਾਰਥ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟਿਕਾਣਾ ਹੈ।

ਅਭਯੂਪਗਮ ਸਿਧਾਂਤ:

ਉਹ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜੋ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਕ ਸਿਧਾਂਤ ਘੋਸ਼ਿਤ ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੰਬੰਧਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ, “ਸ਼ਬਦ” ਬਾਰੇ ਨਿੱਤ ਜਾਂ ਅਨਿੱਤ ਹੋਣ ਦਾ ਵਾਦਵਿਵਾਦ ਇਹ ਪਰਿਕਲਪਨਾ (ਮਨੌਤ) ਲੈ ਕੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਇਕ ਵਸਤੂ ਹੈ।

ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ:

ਉਹ ਬਿਆਨ (ਜਾਂ ਕਥਨ) ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ‘ਪਰਬਤ ਅਗਨੀ ਵਾਲਾ ਹੈ’ ਅਰਥਾਤ ਪਰਬਤ ਉੱਪਰ ਅੱਗ ਹੈ।

ਹੇਤੁ:

ਹੇਤੁ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਸਾਧਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਧਰਮਯ (ਹਾਂ ਵਾਚਕ) ਜਾਂ ਵੈਧਰਮਯ (ਨਾਹ ਵਾਚਕ) ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ, “ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਬਤ ਧੂੰਏ ਵਾਲਾ ਹੈ।“ ਇੱਥੇ ਪਰਬਤ ਉੱਪਰ ਅੱਗ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਧੂੰਆ ‘ਹੇਤੁ’ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ ਕਾਰਣ ਹੈ।

ਸਾਧਰਮਯ ਉਦਾਹਰਣ:

ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ, ਇਹ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੁਣ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਗੁਣ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੇਤੁ ਵਿਚ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ, “ਜਿੱਥੇ ਧੂੰਆ ਹੈ ਉੱਥੇ ਅੱਗ ਵੀ ਹੈ, ਰਸੋਈ ਵਾਂਗ।“ ਇੱਥੇ ‘ਰਸੋਈ’ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਸਾਧਰਮਯ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅੱਗ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਅੱਗ ਦਾ ਧੂੰਏ ਨਾਲ ਵਿਆਪਕ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਜੋ ਕਾਰਣ (ਹੇਤੁ) ਇੱਥੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆਹੈ।

ਵੈਧਰਮਯ  ਉਦਾਹਰਣ:

ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਗੁਣ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀ ਹੈ, ਭਾਵ ਕਿ ਗੁਣ ਦੀ ਇਹ ਅਨਉਪਸਥਿਤੀ, ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹੇਤੁ (ਕਾਰਣ) ਨਾਲ ਅਸੰਗਤ (ਅਢੁਕਵੀਂ) ਹੈ, ਜਿਵੇਂ “ਜਿੱਥੇ ਅੱਗ ਨਹੀਂ, ਉੱਥੇ ਧੂਆ ਵੀ ਨਹੀ, ਜੈਸੇ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ।“ ਇੱਥੇ ਸਰੋਵਰ ਇੱਕ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਅੱਗਰਹਿਤ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਨੀਪਣ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਣਰੂਪੀ ਧੂਏਂ ਨਾਲ ਅਸੰਗਤ (ਅਢੁਕਵੀਂ) ਹੈ।

ਉਪਨਯ:

ਉਪਨਯ ਵਿਚ ਉਦਾਹਰਣ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਜੋ ਸਾਬਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਸਾਰ ਹੈ। ਉਪਨਯ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੈ: (1) ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ (ਹਾਂ ਵਾਚਕ) ਅਤੇ (2) ਨਾਕਾਰਾਤਮਕ (ਨਾਂਹ ਵਾਚਕ), ਜਿਵੇ,

ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ ਉਪਨਯ – ‘ਤਾਂ ਫਿਰ’ ਇਸ ਪਰਬਤ ਉੱਪਰ ਧੂਆ ਹੈ।

ਨਾਕਾਰਾਤਮਕ ਉਪਨਯ – ‘ਤਾਂ ਫਿਰ’ ਇਸ ਪਰਬਤ ਉੱਪਰ ਧੂਆ ਨਹੀ ਹੈ।

ਨਿਗਮਨ:

ਹੇਤੁ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨਿਗਮਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਥਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਥਨ ਹੇਤੁ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ, “ਇਸ ਲਈ ਪਰਬਤ ਅਗਨੀ ਵਾਲਾ ਹੈ।“

ਸ੍ਵਯਭਿਚਾਰ:

ਸ੍ਵਯਭਿਚਾਰ ਉਹ ਹੇਤੁ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਿੱਟੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹੋਣ। ਜਿਵੇਂ,

1.             ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ – ਸ਼ਬਦ (ਆਵਾਜ਼) ਨਿੱਤ ਹੈ।

2.            (ਸ੍ਵਯਭਿਚਾਰ) ਹੇਤੁ – ਕਿਉਕਿ ਇਹ ਸਪਰਸ਼ਹੀਣ ਹੈ।

3.            ਉਦਾਹਰਣ – ਜੋ ਵੀ ਸਪਰਸ਼ਹੀਣ ਹੈ ਉਹ ਨਿੱਤ ਹੈ, ਅਣੂਆਂ ਵਾਂਗ।

4.            ਉਪਨਯ - ‘ਤਾਂ ਫਿਰ’ ਸ਼ਬਦ ਵੀ (ਸਪਰਸ਼ਹੀਣ) ਹੈ।

5.            ਨਿਗਮਨ - ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਨਿੱਤ ਹੈ।

ਜਾਂ

1.             ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ – ਸ਼ਬਦ (ਆਵਾਜ਼) ਅਨਿੱਤ ਹੈ।

2.            (ਸ੍ਵਯਭਿਚਾਰ) ਹੇਤੁ – ਕਿਉਕਿ ਇਹ ਸਪਰਸ਼ਹੀਣ ਹੈ।

3.            ਉਦਾਹਰਣ – ਜੋ ਵੀ ਸਪਰਸ਼ਹੀਣ ਹੈ ਉਹ ਅਨਿੱਤ ਹੈ, ਬੋਧ ਵਾਂਗ।

4.            ਉਪਨਯ - ‘ਤਾਂ ਫਿਰ’ ਸ਼ਬਦ ਵੀ (ਸਪਰਸ਼ਹੀਣ) ਹੈ।

5.            ਨਿਗਮਨ - ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਅਨਿੱਤ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ‘ਸਪਰਸ਼ਹੀਣ’ ਦੇ ਕਾਰਣ ਤੋਂ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਨਤੀਜੇ ਕੱਢੇ ਗਏ ਹਨ, ਅਰਥਾਤ ਕਿ ਸ਼ਬਦ (ਆਵਾਜ਼) ਨਿੱਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਿ ਸ਼ਬਦ (ਆਵਾਜ਼) ਅਨਿੱਤ ਹੈ। ਹੇਤੁ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸ੍ਵਯਭਿਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋ ਪੱਖ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਭਾਵ ਜਦੋਂ ਹੇਤੁ ਅਤੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਜੈਸਾ ਵਿਆਪਨੀ ਅਤੇ ਵਿਆਪਤ ਵਾਲਾ। ‘ਸਪਰਸ਼ਹੀਣ’ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ‘ਨਿੱਤ’ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ‘ਅਨਿੱਤ’ ਵਿਆਪਤ ਹੈ।

ਵਿਰੁੱਧ: 

ਵਿਰੁੱਧ ਹੇਤੁ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਸਥਾਪਤ (ਜਾਂ ਸਾਬਤ) ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਵੇ। ਜਿਵੇਂ,

1.             ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ – ਇਕ ਘੜਾ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

2.            (ਵਿਰੁੱਧ) ਹੇਤੁ – ਕਿਉਕਿ ਇਹ ਨਿੱਤ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ਹੇਤੁ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੋ ਨਿੱਤ ਹੈ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਉਤਪੰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ।

ਪ੍ਰਕਰਣਸਮ:

ਪ੍ਰਕਰਣਸਮ ਹੇਤੁ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਿੱਟੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਜਦ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਹ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਿਰਫ ਪੱਖ ਨੂੰ ਸਥਗਿਤ (ਮੁਲਤਵੀ) ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ,

1.             ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ – ਸ਼ਬਦ (ਆਵਾਜ਼) ਅਨਿੱਤ ਹੈ।

2.            ਹੇਤੁ – ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਿੱਤਅਤਾ ਦੇ ਗੁਣ ਉਪਸਥਿਤ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਇੱਥੇ ਹੇਤੁ “ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਿੱਤਅਤਾ ਦੇ ਗੁਣ ਉਪਸਥਿਤ ਨਹੀਂ ਹਨ” ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਤੱਥ ਪੇਸ਼ ਨਹੀ ਕਰਦਾ ਸਿਰਫ ਦਲੀਲ ਨੂੰ ਸਥਿਗਤ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਧ੍ਯਸਮ:

ਸਾਧ੍ਯਸਮ ਹੇਤੁ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੈ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

1.             ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ – ਸਾਇਆ ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਹੈ।

2.            ਹੇਤੁ – ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗਤੀਮਤ (ਗਤੀ ਵਾਲਾ) ਹੈ।

ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਵਸਤੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਏ ਨੂੰ ਗਤੀਮਤ ਕਹਿਣਾ ਇਸ ਨੂੰ ਵਸਤੂ ਕਹਿਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹੇਤੁ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਓਨੀ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਨੂੰ। ਇਹ ਜਵਾਬੀ ਸਵਾਲ ਵਾਲਾ ਹੇਤੁ ਹੈ ਜਾਂ ਉਹ ਹੇਤੁ ਜੋ ਮੂਲ ਸਵਾਲ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ (ਸਮ) ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਕਾਲਾਤੀਤ:

ਕਾਲਾਤੀਤ (ਬੇਮੌਕੀ ਗੱਲ) ਹੇਤੁ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਗਲਤ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਅਰਥਾਤ ਜੇ ਇਹ ਮੌਕੇ ਸਿਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸਹੀ ਹੋਣਾ ਸੀ।

1.             ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ – ਸ਼ਬਦ (ਆਵਾਜ਼) ਅਨਿੱਤ ਹੈ।

2.            ਹੇਤੁ – ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ (ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ) ਮੇਲ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੰਗ।

ਇਕ ਘੜੇ ਦਾ ਰੰਗ ਉਸ ਵੇਲੇ ਵਿਅਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਘੜੇ ਦਾ ਮੇਲ ਦੀਵੇ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਘੜਾ ਇਸ ਮੇਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਰਹੇਗਾ। ਇਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾ ਇਕ ਢੋਲਕ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਢੋਲਕ ਅਤੇ ਡਗੇ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਵਿਅਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਰੰਗ ਦੇ ਉਪਮਾਨ (ਸਦ੍ਰਿਸ਼) ਵਾਂਗ, ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਅਵੱਸ਼ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ ਕਿ ਆਵਾਜ਼ ਢੋਲ ਅਤੇ ਡਗੇ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਮੌਜੂਦ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸ ਮੇਲ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ‘ਤੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਰਹੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਨਿੱਤ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੇਤੁ ਕਾਲਾਤੀਤ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਵਾਜ਼ ਢੋਲਕ ਅਤੇ ਡਗੇ ਦੇ ਐਨ੍ਹ ਮੇਲ ਵੇਲੇ ਵਿਅਕਤ ਨਹੀ ਹੁੰਦੀ ਪਰ ਮਿਲਾਪ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਐਪਰ, ਰੰਗ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਰੰਗ ਫੌਰਨ (ਤੁਰੰਤ) ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਰੰਗ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਵੇਲੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਲ ਅਲਗ ਅਲਗ ਹਨ, ਰੰਗ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਉਪਮਾਨ (ਸਦ੍ਰਿਸ਼) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਢੁਕਵੀ ਨਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੇਤੁ ਕਾਲਾਤੀਤ ਹੈ, ਬੇਮੌਕਾ ਹੈ।

ਇਸ ਦਲੀਲ ਵਿਚ ਇਹ ਗੌਰ ਕਰਨਾ ਬੜਾ ਮਹੱਪੂਰਣ ਅਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਰਫਤਾਰਾਂ (ਵੇਗ) ਵਲ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਵੇਗ (V) ਨੂੰ ਸੀਮਤ (ਅਰਥਾਤ ਅਣਸ਼ੁੰਨ, (ਯਾਨੀ V ≠ 0) ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਡਗਾ ਲੱਗਣ ਦੇ ਸਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਕਹੀ ਗਈ ਹੈ। ਭਾਵ ਢੋਲ ਅਤੇ ਡਗੇ ਦੇ ਮੇਲ ਵਾਲੇ ਪਲ (ਬਿੰਦੂ) ਤੋਂ, ਧੁਨੀ-ਵੇਗ (m/s) ਨਾਲ ਚੱਲ ਕੇ, ਕੰਨ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਸਮਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ, ਡਗਾ ਲੱਗਣ ਦੇ ਛਿਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੰਨ ਦੇ ਪੜਦੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਛਿਣ ਤੱਕ ਇਕ ਸੀਮਤ ਕਾਲ ਅੰਤਰ (∆t ≠ 0) ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਰੰਗ ਵਿਅਕਤ ਹੋਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਲ-ਅੰਤਰ, ਸੰਕੇਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਸ਼ੁੰਨ (ਸਿਫਰ) ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ (ਅਰਥਾਤ, ∆t = 0)। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾ ਰੰਗ ਵਿਅਕਤ ਹੋਣ ਵਿਚ ਘੜੇ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਸਤਹ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ (ਪਲਟ ਕੇ) ਹੋ ਕੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਸਾਡੀ ਅੱਖ ਤੱਕ ਤਤਕਾਲੀ (ਆਕਾਲਿਕ) ਪਹੁੰਚਦੀ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਵੇਗ ਨੂੰ ਅਨੰਤ (V = ∞) ਮਿਥਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਇਤਨੀ ਬੇਅੰਤ ਮਿਥੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਰੌਸ਼ਨੀ, ਘੜੇ ਦੀ ਸਤਹ ਤੋਂ ਸਾਡੀ ਅੱਖ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਮਾ ਨਹੀ ਲੈਂਦੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ, ਨੈਯਾਯਿਕ ਤਾਰਕਿਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਸਰੂਪ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਸਮਝ ਬੂਝ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ। ਇਹ ਸੂਝ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ-ਕਾਲ  ਦੇ ਮੂਲ ਅਤੇ ਜਟਿਲ  ਸੰਕਲਪਾਂ ਬਾਰੇ ਪੂਰਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਸੀ।

ਵਾਕ ਛਲ:

ਵਾਕ ਛਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਕਤਾ ਦੇ ਕਹੇ ਗਏ ਵਾਕ ਨੂੰ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਉਲਟੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈਣਾ, ਜਦੋਂ ਵਕਤਾ ਵਲੋਂ ਵਾਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਣਗਹਿਲੀ ਨਾਲ ਅਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਜਿਵੇਂ,

          ਵਕਤਾ:            ਇਸ ਲੜਕੇ ਪਾਸ ਨਵ-ਕੰਬਲ (ਨਵਾ ਕੰਬਲ) ਹੈ।

          ਛਲੀਆ:           ਇਸ ਲੜਕੇ ਪਾਸ ਨੌ ਕੰਬਲ ਨਹੀ ਬਲਕਿ ਇਕ ਹੀ ਕੰਬਲ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ‘ਨਵ’ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਕਤਾ ਦੁਆਰਾ ‘ਨਵਾ’ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਦਕਿ ਛਲੀਆ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ, ਸੰਖਿਆ ‘ਨੌ’ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਮਾਨ੍ਯ ਛਲ:

ਸਾਮਾਨ੍ਯ ਛਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਅਸੰਭਵ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਾਤਿ (ਸਾਮਾਨ੍ਯ) ਦੇ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਜਿਵੇਂ,

          ਵਾਦੀ:             ਇਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਬੜਾ ਵਿਦਵਾਨ ਹੈ।

ਵਿਵਾਦੀ:          ਇਕੱਲੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੋਣ ਦਾ ਭਾਵ ਵਿਦਵਾਨ ਨਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਐਸੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਵਿਦਵਾਨ ਨਹੀ ਹਨ।

ਇੱਥੇ ਵਿਵਾਦੀ ਨੂੰ ਛਲੀਆ ਕਿਹਾ ਜਾਏਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਭਾਵ ਸਮੁੱਚੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਾਤਿ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋਣਾ ਨਹੀ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ “ਇਹ” ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਵਿਦਵਾਨ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਉਪਚਾਰ ਛਲ:

ਉਪਚਾਰ ਛਲ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸਾਬਦਿਕ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜਦ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਕ ‘ਰੂਪਕ’ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਜਿਵੇਂ,

          ਵਾਦੀ:             “(ਮਕਾਨ) ਦੀ ਪੈੜ ਤੋਂ ਚੀਕ ਆਈ।”

ਵਿਵਾਦੀ:           “ਪੈੜ ਤੋਂ ਚੀਕ ਆ ਹੀ ਨਹੀ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਬੇਜਾਨ ਹੈ।“

ਇੱਥੇ ਵਿਵਾਦੀ ਨੂੰ ਛਲੀਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾਏਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਪੈੜ ਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਪੈੜ ਸ਼ਬਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਪੈੜ ਉੱਪਰ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ ਨਾ ਕਿ ਪੈੜ ਚੀਕ ਰਹੀ ਹੈ।