ਵਾਦ:

ਗਿਆਨ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਪਟਾਉਣ ਲਈ ਦੋ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ (ਗੋਸ਼ਟੀ, ਪ੍ਰਵਚਨ) ਨੂੰ ਵਾਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਦ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: (1) ਜਲਪ (ਤਕਰਾਰ ਜਾਂ ਝਗੜਾ), ਇਹ ਉਹ ਵਾਦ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਐਵੇਂ ਬਕਣਾ ਅਤੇ ਬੇਫਜ਼ੂਲ ਝਗੜਾ ਕਰਨਾ; (2) ਵਿਤੰਡਾ, ਇਕ ਪੁੱਠੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬਹਿਸ ਨੂੰ ਵਿਤੰਡਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਸਿਰਫ ਵਾਰ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾ ਹੀ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨਾ (ਖੰਡਨ ਕਰਨਾ) ਹੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾ ਦੀ ਬਹਿਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਦ੍ਰਵ:

ਉਹ ਵਸਤੁ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਰਿਆ  ਅਤੇ ਗੁਣਾਂ  ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਹੋਵੇ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾ ਆਕਾਸ਼, ਵਾਯੂ, ਅੱਗ, ਪਾਣੀ, ਧਰਤੀ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਮਨ ਆਦਿ।

ਗੁਣ:

ਉਹ ਜੋ ਦ੍ਰਵ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਿਸਕਿਰਿਆ (ਬੇਹਰਕਤ) ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੈਸੇ ਰੰਗ, ਸੁਆਦ, ਗੰਧ (ਮਹਿਕ, ਵਾਸ਼ਨਾ), ਭਾਰਾ/ਹਲਕਾ, ਠੰਡਾ/ਗਰਮ, ਬੁੱਧੀ (ਸੂਝ), ਦੁੱਖ/ਸੁੱਖ, ਇੱਛਾ/ਅਨਿੱਛਾ, ਅਸਮਾਨਤਾ, ਵਿਰੋਧਤਾ, ਸੰਜੋਗ, ਵਖਰੇਵਾਂ, ਅੰਕ ਅਤੇ ਮਾਤਰਾ ਆਦਿ।

ਕਰਮ:

ਉਹ ਜੋ ਸੰਜੋਗ ਅਤੇ ਵਿਜੋਗ (ਵਖਰੇਵਾ) ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੋਵੇ। ਜੋ ਕਿਸੇ ਦ੍ਰਵ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਕਿਸੇ ਕਾਰਜਫਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਰਮ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀ ਕਰਦਾ।

ਸਾਮਾਨ੍ਯ:

(ਸਰਵਵਿਆਪਕ) - ਜੋ ਏਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼:

ਜੋ ਭਿੰਨਤਾ (ਅਸਮਾਨਤਾ) ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸਮਵਾਯ:

ਦ੍ਰਵ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੁਣਾਂ ਜਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਥਾਈ ਸੰਬੰਧ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਤਿੱਤਵ ਨਹੀ ਹੈ, ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਨਹੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਤਿਗ੍ਯਾ:

(ਪ੍ਰਸਥਾਪਨਾ) - ਕੁੱਝ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕਥਨ, ਜੈਸੇ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ “ਅਤਮਾ ਨਿੱਤ ਹੈ।”  ਇਹ ਇਕ ਪ੍ਰਸਥਾਪਨਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤਿਗ੍ਯ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਲੀਲ ਵਿਧੀ (ਤਰਕ-ਵਾਕ) ਨਾਲ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ।

ਸਥਾਪਨਾ:

ਤਰਕ (ਦਲੀਲ), ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ, ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਤੇ ਨਿਰਣਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤਿਗ੍ਯਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ। ਜਿਵੇਂ ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਤਰਕਵਾਕ,

(ਕ) ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਹੈ (ਪ੍ਰਤਿਗ੍ਯਾ),
(ਖ) ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ (ਕਾਰਣ)
(ਗ) ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾ ਆਕਾਸ਼, ਜੋ ਪੈਦਾ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਿੱਤ ਹੈ (ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ)
(ਘ) ਆਤਮਾ ਵੀ ਆਕਾਸ਼ ਵਾਂਗ ਪੈਦਾ ਨਹੀ ਹੁੰਦੀ (ਪ੍ਰਯੋਗ, ਵਰਤੋਂ)
(ਙ) ਇਸ ਲਈ ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਹੈ (ਨਿਰਣਾ)

ਪ੍ਰਤਿਸਥਾਪਨਾ:

ਵਿਰੋਧੀ ਪ੍ਰਤਿਗ੍ਯਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ, ਜੈਸੇ

(ਕ) ਆਤਮਾ ਅਨਿੱਤ ਹੈ (ਪ੍ਰਤਿਗ੍ਯਾ)
(ਖ) ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸੰਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਰਾਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਕਾਰਣ)
(ਗ) ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾ ਇਕ ਘੜਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਰਾਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਨਿੱਤ ਹੈ (ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ)
(ਘ) ਆਤਮਾ ਵੀ ਘੜੇ ਵਾਂਗ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਰਾਹੀ ਸੰਗਿਆਨਤ ਹੈ (ਪ੍ਰਯੋਗ)
(ਙ) ਇਸ ਲਈ ਆਤਮਾ ਅਨਿੱਤ ਹੈ (ਨਿਰਣਾ)।

ਹੇਤੁ:

(ਕਾਰਣ) - ਗਿਆਨ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾ ਕਿ ਪ੍ਰਤੱਖ, ਅਨੁਮਾਨ ਏਤਿਹ੍ਯ (ਪਰੰਪਰਾ) ਅਤੇ ਉਪਮੇਯ (ਤੁਲਨਾ, ਉਪਮਾ)।

ਉਪਨਯ:

ਪ੍ਰਯੋਗ ਜਾਂ ਵਰਤੋਂ (ਦੇਖੋ ਉਪਰਲੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣਾਂ, ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਸਤਾਪਨਾ)।

ਨਿਗਮਨ:

ਤਰਕਵਾਕ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਜਾਂ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਾਕ (ਨਿਰਣਾ)।

ਉੱਤਰ:

ਪ੍ਰਤਿ-ਪ੍ਰਤਿਗ੍ਯ, ਪ੍ਰਤਿਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਪ੍ਰਤਿਗ੍ਯਾ।

ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ:

ਉਹ ਚੀਜ਼ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਮਾਹਰ ਦੇ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਮਤੀ ਹੋਵੇ। ਜੈਸੇ, ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ “ਅੱਗ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।“

ਸਿਧਾਂਤ:

ਉਹ ਮਤ (ਜਾਂ ਸੱਚ) ਜੋ ਮਾਹਰਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਪੁੱਛ-ਪੜਤਾਲ (ਪਰਖ) ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਦਲੀਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦੇ ਕੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਸਿਧਾਂਤ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: (1) ਉਹ ਸੱਚ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸੰਪਰਦਾਇ ਬਰਾਬਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਣ; (2) ਉਹ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ; (3) ਮਨੌਤੀ ਰੂਪ (ਕਲਪਨਾਤਮਕ ਰੂਪ) ਵਿਚ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ; (4) ਉਹ ਜੋ ਸੰਕੇਤਾਤਮਕ (ਨਿਹਿਤ) ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।

ਸ਼ਬਦ:

ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਅਰਥਪੂਰਵਕ ਸੁਮੇਲ (ਸੰਜੋਗ) “ਸ਼ਬਦ” ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: (1) ਉਹ ਜੋ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਮਾਨ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੋਵੇ, (2) ਉਹ ਜੋ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟਮਾਨ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੋਵੇ, (3) ਉਹ ਜੋ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਹੋਵੇ, (4) ਉਹ ਜੋ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਪ੍ਰਤਿਅਕਸ਼:

(ਪ੍ਰਤੱਖ)- ਉਹ ਗਿਆਨ ਜੋ ਪੰਜ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਸੁੱਖ, ਦੁੱਖ, ਇੱਛਾ, ਅਨਿੱਛਾ, ਆਦਿ ਮਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ਧੁਨੀ (ਆਵਾਜ਼), ਰੰਗ ਆਦਿ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਹਨ।

ਅਨੁਮਾਨ:

ਇਹ ਦਲੀਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ, ਅੱਗ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਧੂਏਂ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। “ਜਿੱਥੇ ਧੂਆਂ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਅੱਗ ਵੀ ਹੈ।“

ਉਪਮ੍ਯ:

(ਤੁਲਨਾ) - ਇਕ ਚੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਜੋ ਦੂਸਰੀ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਸਮਰੂਪਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।

ਏਤਿਆਯ:

(ਪਰੰਪਰਾ) - ਗਿਆਨ ਜੋ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।

ਸੰਸ਼ਾ:

(ਸੰਦੇਹ) - ਕਿਸੇ ਕਥਨ ਜਾਂ ਚੀਜ਼ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨਾ, ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਕਰਨਾ “ਕੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੈ ਜਾ ਨਹੀ?”

ਪ੍ਰਯੋਜਨ:

(ਉਦੇਸ਼) - ਉਹ ਮਨੋਰਥ ਜਿਸ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕਰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।

ਵ੍ਯਭਿਚਾਰ:

(ਬਿਭਚਾਰ ਜਾਂ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ) ਉਹ ਕਾਰਣ ਜਾਂ ਹੇਤੁ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੋਸ਼ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋਵੇ। ਜੈਸੇ, ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਇਹ ਦਵਾਈ ਇਸ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰ ਵੀ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨਹੀ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੀ।

ਜਿਗ੍ਯਾਸਾ:

(ਜਿਗਿਆਸਾ) - ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਜਾਂ ਇੱਛਾ।

ਵਿਵਸਾਇ:

(ਨਿਸ਼ਚਾ) - ਕਿਸੇ ਕਥਨ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਦਲੀਲ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣਾ। ਜਿਵੇਂ, ਖੰਘ ਖਟਿਆਈ ਖਾਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਖੱਟਾ ਖਾਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਅਰਥਪ੍ਰਾਪਤਿ:

ਇਕ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਕਿਆਸ ਕਰਨਾ (ਉਪਧਾਰਣਾ)। ਜੈਸੇ, ਜਦੋ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਦਿਨੇ ਖਾਣਾ ਨਹੀ ਖਾਂਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸੰਭਵ:

ਉੱਤਪਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ। ਉਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਗਮਦੀ ਹੋਵੇ। ਜੈਸੇ, ਛੇ ਧਾਤੂਆਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਭਰੂਣ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਅਨੁਯੋਗ੍ਯ:

ਦੋਸ਼ਾਂ ਭਰਿਆ ਬੋਲ। ਜੈਸੇ, ਕੋਈ ਆਮ ਕਥਨ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਥਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜੈਸੇ, “ਇਸ ਬੀਮਾਰੀ ਦੀ ਦਵਾ ਹੈ” ਕਹਿਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ “ਇਸ ਬੀਮਾਰੀ ਦੀ ਦਵਾ ਐਸਪਰਿੰਨ ਹੈ।”

ਅਨ-ਅਨੁਯੋਗ੍ਯ:

ਅਨੁਯੋਗ੍ਯ ਦੇ ਉਲਟ (ਵਿਪਰੀਤ) ਕਹਿਣਾ।

ਅਨੁਯੋਗ:

ਇਕ ਪੁਰਸ਼ ਵਲੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ, ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਉਹ ਜਾਂਚ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਹੈ’ ਤਾਂ ਦੂਸਰਾ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ‘ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ’ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅਨੁਯੋਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਤਿਅਨੁਯੋਗ:

ਇਕ ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ ਕਰਨੀ। ਜਿਵੇਂ ਜੇ ਕੋਈ ਕਹੇ ਕਿ “ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ” ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਅਨੁਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ, “ਇਸ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀ ਹੁੰਦੀ ?”

ਵਾਕ-ਦੋਸ਼:

ਬੋਲਣ ਵਿਚ ਉਣਤਾਈਆਂ (ਖਾਮੀਆਂ, ਤਰੁੱਟੀਆਂ) ਜੋ ਦੱਸੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:

(ਕ) ਨ੍ਯੂਨਤਾ – ਜਾਂ ਘੱਟ ਕਹਿਣਾ। ਇਹ ਉਸ ਵੇਲੇ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਾਰਣ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ, ਉਪਨਯ ਜਾਂ ਨਿਗਮਨ ਨੂੰ ਵਾਕ ਵਿਚੋਂ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੋਲ ਜਾਂ ਵਾਕ ਅਧੂਰਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਫਲ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਖ) ਅਤਿਰਿਕਤਾ – ਇਹ ਉਦੋ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਵਾਧੂ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, (1) “ਅਨੁਪਪੱਤਿ”, ਅਰਥਾਤ ਬੇਦਲੀਲੀ ਜਾਂ ਅਸੰਗਤੀ ਬਾਤ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੱਲ ਚਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ‘ਆਤਮਾ ਦੀ ਨਿੱਤਤਾ’ ਦੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਗੱਲ ਛੇੜ ਦੇਵੇ ‘ਰਾਜਨੀਤੀ’ ਦੀ; (ਗ) “ਆਵ੍ਰਿਤੀ”, ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਵਾਰੰਵਾਰ ਕਹੀ ਜਾਣਾ ਜਾਂ ਉਸ ਦਾ ਅਰਥ ਬਾਰ ਬਾਰ ਕਹੀ ਜਾਣਾ (ਦੁਹਰਾਉਣਾ)। ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਕਹੇ ਭੈਸਜ੍ਯ (ਭੈਸਜ, ਭੇਖਜ, ਭੇਸ਼ਜ), ਸਾਧਨਾ, ਔਸ਼ਧ ਆਦਿ ਜੋ ਸਾਰੇ ਦਵਾ ਦੇ ਹੀ ਸੂਚਕ ਹਨ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆ ਦਾ ਅਰਥ ਰੋਗ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਹੀ ਹੈ); (ਘ) “ਨਿਰਰਥਕ”, ਮਤਲਬ ਬੇਅਰਥਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਗੈਰ ਮਤਲਬ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ;
(ਙ) “ਅਸੰਗਤ”, ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸੁਮੇਲ ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕ ਖ ਗ ਘ, ਣ ਆਦਿ;
(ਚ) “ਵਿਰੋਧ”, ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤ, ਮਤ, ਜਾਂ ਮੌਕੇ ਵਿਰੁਧ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਬੋਲ। 

ਵਾਕ-ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ:

ਜਦੋ ਕੋਈ ਬੋਲ ਕਿਸੇ ਕਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੂਚਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੋਵੇ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਨਿਪੁੰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕਹਿ ਕੇ ਸਲਾਹਿਆ ਜਾਵੇ।

ਛਲ:

ਉਹ ਬੋਲ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਚਲਾਕੀ ਅਤੇ ਹੇਰ ਫੇਰ ਭਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਹੀ ਭਰਮਾਰ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: (1) ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਛਲ, ਜੈਸੇ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ “ਨਵਤੰਤਰ” ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਹ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਨੌਂ ਤੰਤਰਾਂ ਦਾ ਮਾਹਰ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਉਹਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਹੈ ਕਿ ਤੰਤਰ ਉਸ ਨੇ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਹੀ ਪੜ੍ਹੇ ਹਨ; (2) ਵਿਆਪਕਤਾ ਦਾ ਛਲ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾ ਕਿ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਦਵਾਈ ਜੋ ਸਿਰਦਰਦ ਦਾ ਹੀ ਇਲਾਜ ਹੈ, ਉਹ ਕੈਂਸਰ ਦਾ ਵੀ ਇਲਾਜ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਰਦਰਦ ਅਤੇ ਕੈਂਸਰ ਦੋਨੋ ਬੀਮਾਰੀਆ ਹੀ ਹਨ।

ਅਹੇਤੁ:

(ਅਕਾਰਣ) - ਅਹੇਤੁ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: (1) ਪ੍ਰਕਰਣ-ਸਮ, ਉਹ ਜਿਸਨੂੰ ਕਿ ਸਾਬਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਕ ਕਾਰਣ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੈਸੇ ‘ਆਤਮਾ ਨਿੱਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ’: ਸਰੀਰ ਅਨਿੱਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਿੱਤ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ; (2) ਸੰਸ਼ਾ-ਸਮ, ਇਹ ਅਹੇਤੁ ਉਸ ਵੇਲੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਸ਼ੰਕਾ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਸ਼ੰਕਾ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ (ਧਾਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ), ਜਿਵੇਂ ਜਿਸ ਪੁਰਸ਼ ਨੇ ਸਿਹਤਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਸਿਰਫ ਇਕ ਅੰਗ ਹੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੈਦ (ਡਾਕਟਰ) ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਣ-ਸਮ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਰੂਪ ਹੈ; (3) ਵਰਣ-ਸਮ, ਇਹ ਉਦੋਂ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋ ਉਦਾਹਰਣ, ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਅਲਗ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਜਦੋ ਦੋਨਾ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਠਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ‘ਬੁੱਧੀ ਅਨਿੱਤ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ ਹੈ, ਧੁਨੀ (ਆਵਾਜ਼) ਦੀ ਤਰ੍ਹਾ।‘ ਇਥੇ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ‘ਨਿੱਤਤਾ’ ਉਤਨੀ ਹੀ ਵਿਵਾਦਪੂਰਣ ਹੈ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਧੁਨੀ ਦੀ।

ਅਤੀਤ-ਕਾਲ:

(ਗਲਤ ਸਮੇ) - ਇਹ ਉਹ ਦੋਸ਼ (ਗਲਤੀ, ਭੁਲੇਕਾ) ਹੈ ਜੋ ਉਦੋ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ (ਉਗਮਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ) ਜਦ ਪਹਿਲਾਂ ਕਹਿਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ, ਭਾਵ ਵਕਤ ਸਿਰ ਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ।

ਉਪਾਲੰਭ:

(ਉਲਾਂਭਾ, ਆਰੋਪਣ ਜਾਂ ਊਜ) ਪੋਸ਼ ਕੀਤੇ ਕਾਰਣਾਂ ਉਪਰ ਊਣਤਾਈ ਥੱਪਣਾ।

ਪਰਿਹਾਰ:

(ਦੋਸ਼ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਜਾਂ ਤਿਆਗ, ਖੰਡਨ, ਤਰਦੀਦ [ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼]) - ਦੋਸ਼ ਤੋ ਬਚਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ। ਇਹ ਉਦੋਂ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋ ਦੋਸ਼ ਨੂੰ ਸਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਸੁਧਾਰਿਆ ਜਾਵੇ। ਜਿਵੇਂ, ਜਦੋ ਆਤਮਾ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਜੀਉਂਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੁ ਜਦੋ ਆਤਮਾ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਜਾਨ ਨਹੀ ਹੁੰਦੀ, ਇਸ ਲਈ ਆਤਮਾ ਸਰੀਰ ਨਾਲੋ ਵੱਖਰੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਤਿਗ੍ਯ-ਹਾਨਿ:

(ਪ੍ਰਤਿਗ੍ਯ – ਨਿਆਇਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਪੰਚਾਵਯਵ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਾਕ੍ਯ) ਇਹ ਉਦੋਂ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋ ਇਕ ਵਿਵਾਦੀ, ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ (ਪ੍ਰਤਿਗ੍ਯ) ਤਿਆਗ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਅਭਿਨੁਗਿਆ:

(ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਮੰਨਣਾ) - ਇਕ ਪੁਰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਣਾ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਮੜ੍ਹਿਆ (ਲਾਇਆ) ਹੋਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮਾੜਾ। ਜੈਸੇ, ਇਕ ਵਿਵਾਦੀ ਕਹੇ, “ਤੂੰ ਚੋਰ ਹੈ” ਵਿਰੋਧੀ ਉੱਤਰ ਦੇਵੇ “ਤੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਚੋਰ ਹੈ” ਇਸ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਇਸ ਊਜ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਦਾ ਹੈ।

ਹੇਤਵੰਤਰ:

(ਕਾਰਨ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾਂ) - ਇਹ ਉਦੋਂ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋ ਕੋਈ ਸਹੀ ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲ ਕਾਰਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਕੋਈ ਅਲਗ ਕਾਰਣ ਪੇਸ਼ ਕਰੇ। ਇਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ।

ਅਰਥਾਂਤਰ:

(ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾਂ) - ਇਕ ਪੁਰਸ਼ ਵਲੋਂ ਵਿਸ਼ਾ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼। ਜੈਸੇ ਗੱਲ ਚਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਚੀਚਕ ਦੀ ਅਤੇ ਲੱਛਣ ਦੱਸੇ ਜਾਣ ਤਪਦਿਕ ਦੇ।

ਨਿਗ੍ਰਹਸਥਾਨ:

ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਜੇ ਇਕ ਪੱਖ ਦਾ ਆਦਮੀ ਕੋਈ ਅਜੇਹੀ ਬਾਤ ਕਹਿ ਦੇਵੇ, ਜੋ ਦਲੀਲ (ਯੁਕਤਿ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਖੰਡਨ ਕਰਕੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ, ਤਦ ਪ੍ਰਤਿਪਕਸ਼ੀ (ਪ੍ਰਤਿਪੱਖੀ) ਝਟ ਉਸ ਗਲ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਮੁੰਹ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।