ਬੰਤ ਕੌਰ ਘਰੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਵੜੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਲੋਹੜੀ ਮੌਕੇ ਤਾਂ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦਿੰਦੀ। ਬੂਹੇ-ਬਾਰੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਟੇਪ ਲਾ ਲੈਂਦੀ ਅਤੇ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਸੁਣੀ ਜਾਂਦੀ। ਕੀਰਤਨ ਦੀਆਂ ਵੈਰਾਗਮਈ ਪੰਗਤੀਆਂ ਸੁਣ ਕੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੰਝੂ ਗੜਿਆਂ ਵਾਂਗ ਵਰ੍ਹਦੇ। ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਦੇ ਦਰਦ ਦਾ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਬਲਦੇ ਸਿਵੇ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਸੱਚ ਸੀ? ਬੰਤ ਕੌਰ ਬਹੁਤਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵਾਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਦੰਗ ਸੀ ਕਿ ਲੋਹੜੀ ਮੌਕੇ ਆ ਕੇ ਬੰਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੱਥੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ? ਕਈ ਬੰਦੇ-ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਤ ਜਿਹੀ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛ ਵੀ ਲਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਬੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਕੋਈ ਤਸੱਲੀਬਖ਼ਸ਼ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਘੁੱਟ ਜਿਹੀ ਵੱਟ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਜਾਂ "ਓਸ ਰੱਬ ਸੱਚੇ ਦਾ ਭਾਣਾਂ ਸੀ ਭਾਈ" ਕਹਿ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਹੱਥ ਜੋੜ ਦਿੰਦੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕੁਝ ਵੀ ਪਿੜ-ਪੱਲੇ ਨਾ ਪਾਉਂਦੀ। ਲੋਕ ਹੈਰਾਨ ਸਨ।

"ਆਮ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਬਈ ਔਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਪਚਦੀ, ਪਰ ਆਹ ਸਹੁਰੀ ਬੰਤ ਕੁਰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੀ?" ਬਾਬਾ ਰੂੜ ਸਿੰਘ ਆਖਦਾ।
"ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਐ ਦੁੱਖ ਦੱਸਿਆਂ ਅੱਧਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦੈ!"
"ਪਰ ਕਈ ਦੁੱਖ ਵੀ ਐਹੋ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਬਾਬਾ ਜੀ, ਦੱਸੇ ਤੋਂ ਦੂਣੇ-ਚੌਣੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਐ!"

ਸੱਥ ਵਿਚ ਆਮ ਚਰਚਾ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ।

....ਦਰਅਸਲ ਵਿਚ ਗੱਲ ਹੋਰ ਸੀ। ਬੰਤ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦਾ ਪਹਾੜ ਜਿੱਡਾ ਦੁੱਖ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗਦੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸੋਹਣਾ ਸੁਨੱਖਾ ਪੁੱਤ ਸੁੱਖੀ ਉਸ ਦੀ ਹਿੱਕ 'ਤੇ ਆ ਚੜ੍ਹਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਦਿਲੋਂ ਮੋਹ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੰਤ ਉਸ ਨੂੰ ਘੂਰ ਕੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਲਈ ਆਖਦਾ। ਚਾਹੇ ਬੰਤ ਕੌਰ ਪੱਚੀ ਸਾਲ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲੀ ਰਹਿ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਛਾਇਆ ਵਿਚ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਵਿਚ ਵਸਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਬੰਤ ਕੌਰ ਬਹੁਤੀ ਇਕੱਲੀ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ।

ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਕਲਕੱਤੇ ਅਤੇ ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ ਵਿਚ ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਪੁਲਾਂ ਦੇ ਠੇਕੇ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਬਣ-ਠਣ ਕੇ, ਪਟਿਆਲਾ ਸ਼ਾਹੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਤਾਂ ਬੰਤ ਕੌਰ ਨੂੰ 'ਹੌਲ' ਪੈਣ ਵਾਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, "ਇਹ ਬੰਦਾ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰ ਲੁਆਊਗਾ!" ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੀ। ਬੰਤ ਕੌਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੁਰੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਡਰਦੀ ਸੀ।

"ਬੁਰੀ ਨਜ਼ਰ ਤਾਂ ਕੰਧਾਂ ਪਾੜ ਦਿੰਦੀ ਐ, ਮਾਹੀ! ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤਾ ਨ੍ਹਾਅ-ਧੋ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿਕਲਿਆ ਕਰੋ!" ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਪਹਿਨਣ-ਪੱਚਰਨ ਤੋਂ ਆਨੇ-ਬਹਾਨੇ ਵਰਜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਹ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 'ਮਾਹੀ' ਆਖ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੀ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਮੂੰਹ ਦਾ ਹੀ ਅੜਬ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹੀ ਗਰਮ ਸੀ। ਪਰ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ 'ਤੇ ਉਹ ਜਾਨ ਛਿੜਕਦਾ, ਕੁਰਬਾਨ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

"ਹੋਰ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਹੁਣ ਗੋਹਾ ਮਲ ਕੇ ਜਾਇਆ ਕਰਾਂ? ਤੂੰ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਮੂਰਖ਼ ਦੀ ਮੂਰਖ਼ ਈ ਰਹੀ!" ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਖਿਝਦਾ।
"ਆਹ ਕਾਲਾ ਟਿੱਕਾ ਲਾ ਲੈਣ ਦਿਓ ਮੈਨੂੰ! ਤੁਹਾਡਾ ਕਿਹੜਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਲੱਗਦੈ?" ਉਹ ਤਵੇ ਦੀ ਕਾਲਖ ਨਾਲ ਉਂਗਲ ਲਬੇੜੀ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਭੱਜ ਕੇ ਆਉਂਦੀ।
"ਤੂੰ ਕਮਲੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਈ? ਮੈਂ ਮੀਟਿੰਗ 'ਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਨ੍ਹਾਈ-ਧੋਈ ਫ਼ਿਰਦੈਂ ਤੇ ਤੂੰ...? ਇਹਨੂੰ ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਅਕਲ ਨਾ ਆਈ! ਕਮਲਾ ਲਾਣਾਂ!"

ਪਰ ਬੰਤ ਕੌਰ ਗਾਲਾਂ-ਝਿੜਕਾਂ ਖਾਂਦੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕੰਤ ਦੇ 'ਨਜ਼ਰਵੱਟੂ' ਕਾਲਾ ਟਿੱਕਾ ਲਾ ਜਾਂਦੀ।

ਬੰਤ ਕੌਰ ਦਾ ਪੁੱਤ ਸੁੱਖੀ ਛੇ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਵਿਚ ਪਰਚੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਸ ਨਾਲ ਖੇਡਦੀ, ਲਾਡ ਕਰਦੀ। ਨੁਹਾ-ਧੁਆ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਪਿੱਛੇ 'ਤੇ ਮੀਢੀ ਕਰ, ਜੂੜਾ ਕਰਦੀ। ਪਟਕਾ ਬੰਨ੍ਹਦੀ। ਕੇਸਾਂ ਨਾਲ ਬੰਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਅਥਾਹ ਮੋਹ ਸੀ। ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਕੰਮ-ਧੰਦੇ ਵਿਚ ਕਈ-ਕਈ ਰਾਤਾਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਹ ਹਫ਼ਤਾ-ਹਫ਼ਤਾ ਨਾ ਮੁੜਦਾ। ਜਦ ਮੁੜਦਾ ਤਾਂ ਬੰਤ ਕੌਰ ਲਈ ਸੂਟ-ਸਾੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲਾ ਦਿੰਦਾ। ਪੁੱਤਰ ਸੁੱਖੀ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਖ਼ਰੀਦਾ ਫ਼ਰੋਖ਼ਤੀ ਕਰ ਲਿਆਉਂਦਾ। ਬੜੀ ਹੀ ਆਨੰਦਮਈ ਬਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਗੱਡੀ ਲੀਹੋ-ਲੀਹ ਭੱਜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਹਫ਼ਤੇ ਲਈ ਕਲਕੱਤੇ ਜਾਣਾ ਸੀ।

"ਐਤਕੀਂ ਆਪਾਂ ਦਸੰਬਰ ਵਿਚ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਣ ਕਰ ਕੇ ਆਉਣੇ ਐਂ!"
"ਹਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਗਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ।" ਬੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਹਾਮੀ ਭਰੀ।

ਗੱਲਾਂ-ਬਾਤਾਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਸਕੀਮਾਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਉਹ ਸੌਂ ਗਏ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਇਕ ਦਿਲ ਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ ਖ਼ਬਰ ਆਈ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸ੍ਰੀ ਮਤੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ ਹੋ ਗਿਆ! ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਸੂਤ ਲਏ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਕਤਲ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਗ੍ਰਹਿ ਚੱਲ ਪਿਆ ਅਤੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਮਤ ਆ ਗਈ। ਪਰ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੰਤ ਕੌਰ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਡਰ-ਭੈਅ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਆਖਿਆ ਜਾਂ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਸੀ? ਉਸ ਦਿਨ ਬੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਪਤਨੀ ਵਾਲਾ ਹੱਕ ਜਤਾ ਕੇ ਕਲਕੱਤੇ ਜਾਣੋਂ ਰੋਕ ਲਿਆ।

"ਦੇਖੋ ਜੀ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਐਡੀ ਹਸਤੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋ ਗਈ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਜੱਗ ਪਰਲੋ ਆਊਗੀ? ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਕਲਕੱਤੇ ਨਾ ਜਾਓ! ਆਪਣਾ ਘਰ, ਆਪਣਾ ਘਰ ਈ ਹੁੰਦੈ! ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਦਿਓ ਕਿ ਮੈਂ ਅਜੇ ਚਾਰ ਦਿਨ ਆ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਸਾਰੇ ਜਹਾਨ ਨੂੰ ਈ ਪਤਾ ਹੋਊ ਬਈ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਕੀ ਭਾਣਾ ਵਰਤ ਗਿਆ?" ਬੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਆਖਿਆ ਸੀ।

"ਚੱਲ ਦੋ ਦਿਨ ਹੋਰ ਠਹਿਰ ਕੇ ਚਲਾ ਜਾਊਂ!" ਆਖ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ 'ਪਾਰਟਨਰ' ਨੂੰ ਦੋ ਦਿਨ ਠਹਿਰ ਕੇ ਆਉਣ ਲਈ ਆਖ ਦਿੱਤਾ।

ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਅੱਗ ਮੱਚ ਗਈ ਸੀ।

ਜਾਨੂੰਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਬਿਕਰਾਲ ਕਰੋਧ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਇੱਧਰ ਅਜੇ ਕੁਝ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੀ।

ਤੀਜੀ ਰਾਤ ਕਾਨਪੁਰ ਦੇ 'ਚਕੇਰੀ' ਏਅਰਪੋਰਟ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਲਕੱਤਾ ਦੀ ਫ਼ਲਾਈਟ ਸੀ। ਠੰਢੀ ਸਰਦ ਰਾਤ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨਹਾ-ਧੋ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਜੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਬਰੀਫ਼ਕੇਸ ਚੁੱਕ ਕੇ ਤੁਰਨ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਬੰਤ ਕੌਰ ਫ਼ਿਰ ਤਵੇ ਦੀ ਕਾਲਖ ਨਾਲ ਉਂਗਲ ਲਬੇੜ ਕੇ ਟਿੱਕਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਆ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਈ। ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤ ਸੁੱਖੀ ਵੀ ਭੱਜਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਆਹ ਤਾਂ ਲੁਆ ਲਓ, ਕਿਵੇਂ ਭੱਜੇ ਜਾਂਦੇ ਐ!"
"ਤੈਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਕਿਹੈ ਬਈ ਇਹ ਕਾਲੇ ਟਿੱਕਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ੋਸ਼ੇ ਜਿਹੇ ਨਾ ਕਰਿਆ ਕਰ! ਤੂੰ ਔਰਤਾਂ ਵਾਲੀ ਮੱਤ ਕਿਉਂ ਵਰਤਦੀ ਐਂ?"
"ਜੀ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦੈ!" ਤੇ ਅਜੇ ਉਹ ਟਿੱਕਾ ਲਾ ਕੇ ਹਟੀ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਰਾਬੀ ਅਤੇ ਭੜ੍ਹਕੀ ਭੀੜ੍ਹ ਮਰਹੂਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅੱਗੇ ਆ ਖੜ੍ਹੀ! ਭੂਤਰੇ ਹਜੂਮ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਜਨੂੰਨ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਹੋਰੀਂ ਕੋਈ ਬਚਾਓ ਦਾ ਹੀਲਾ ਵਰਤਦੇ, ਭੀੜ੍ਹ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਾਂਗ ਦਬੋਚ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਨਾਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੁੱਟਣਾ-ਕੋਹਣਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬੰਤ ਕੌਰ ਸੁੱਖੀ ਨੂੰ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਲੈ ਭੀੜ੍ਹ ਦੇ ਹਾੜ੍ਹੇ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਪਰ ਸੁਣਨੀ ਕਿਸ ਨੇ ਸੀ? ਸ਼ਰਾਬੀ ਭੀੜ ਤਾਂ ਪਾਗਲ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਕੁੱਟ ਨਾਲ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਵਿਹੜੇ ਦੀ ਫ਼ਰਸ਼ 'ਤੇ ਪਏ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਮੱਥੇ 'ਚੋਂ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਘਰਾਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੱਗ ਲਹਿ ਕੇ ਦੂਰ ਜਾ ਡਿੱਗੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਬਰੀਫ਼ਕੇਸ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੌਣ ਖੋਹ-ਖਿੰਝ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ? ਭੜ੍ਹਕੀ ਭੀੜ ਨੇ ਬੇਸੁੱਧ ਪਏ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਪਰ ਤੇਲ ਛਿੜਕਿਆ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਸੀਖ਼ ਘਸਾ ਕੇ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਅੱਗ ਦਾ ਲਾਂਬੂ ਇਕ ਦਮ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਗਿਆ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਤੜਪਿਆ ਅਤੇ ਅੱਗ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋ ਗਿਆ।

"ਅਰ੍ਹੇ ਬੱਚੇ ਕੋ ਭੀ ਪਕੜੋ!" ਕਿਸੇ ਨੇ ਭੀੜ ਵਿਚੋਂ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਇਆ।

"ਨਾ ਭਈਆ, ਯੇਹ ਕਹਿਰ ਮੱਤ ਕਰੋ! ਮੇਰਾ ਮਰਦ ਤੋ ਆਪ ਨੇ ਮਾਰ ਡਾਲਾ, ਅਬ ਮੇਰਾ ਸਹਾਰਾ ਤੋ ਯੇਹ...!" ਤਰਲੇ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਕੁਰਲਾਉਂਦੀ ਬੰਤ ਕੌਰ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਕਈ ਜਾਣਿਆਂ ਨੇ ਸੁੱਖੀ ਖੋਹ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਉਪਰ ਵੀ ਤੇਲ ਡੋਲ੍ਹ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਸੜਦੇ ਸੁੱਖੀ ਦੀ ਇੱਕ ਹਿਰਦੇਵੇਧਕ ਚੀਕ ਨਿਕਲੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸੁੰਡੀ ਵਾਂਗ ਤੜਪਦਾ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਾਨੁੱਖੀ ਮਾਸ ਦੀ ਬੂਅ ਸਿਰ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸੀ।

ਤੁਰਦੇ-ਫ਼ਿਰਦੇ ਅਤੇ ਹੱਸਦੇ-ਖੇਡਦੇ ਦੋ ਜੀਅ ਕੋਠੀ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਲੱਟ-ਲੱਟ ਮੱਚ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬੰਤ ਕੌਰ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਲੇ ਬੈਠੀ ਛਾਤੀ ਪਿੱਟ ਕੇ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਵਿਰਲਾਪ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਉਥੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੰਝੂ ਵਗ-ਵਗ ਕੇ ਵੀ ਮੁੱਕ ਗਏ ਸਨ।

"ਅਬੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਕਾ ਕਿਆ ਕਰਨਾ ਹੈ?" ਭੀੜ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਬਦਸੂਰਤ ਜਿਹੇ ਚਿਹਰੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
"ਅਭੀ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਮੇਰੇ ਭਾਈ, ਸਰਦਾਰਨੀ ਕਾ ਹਾਲ ਕਭੀ ਫ਼ਿਰ ਪੂਛੇਂਗੇ! ਜਾਏਗੀ ਕਹਾਂ?"

ਹੱਸਦੀ ਵਸਦੀ ਬੰਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਪਲ ਵਿਚ ਉਜਾੜ ਕੇ ਭੀੜ ਲੁੱਡੀਆਂ ਪਾਉਂਦੀ ਚਲੀ ਗਈ।

...ਤੇ ਹੁਣ ਜਦ ਵੀ ਕਿਤੇ ਉਹ ਲੋਹੜੀ ਬਲਦੀ ਦੇਖਦੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਸੁੱਖੀ ਅਤੇ ਮਾਹੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਬਲਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਹੜੀ ਵੇਲੇ ਬੂਹੇ-ਬਾਰੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਟੇਪ ਲਾ ਲੈਂਦੀ....।

ਸ਼ਾਮ ਸਮੇਂ ਰਣਜੀਤ ਆ ਕੇ ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਦਾ-ਪੜ੍ਹਦਾ ਸਭ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਬਾਬਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਣਾ ਜਾਂਦਾ। ਰਣਜੀਤ ਕਾਫ਼ੀ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਕੇ ਵੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਤਰਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨੌਕਰੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਆਸਰੇ ਹੀ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦੇ ਕੇ ਨੌਕਰੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਪਾ ਕੇ! ਉਸ ਦਾ 'ਹਠ

ਉਸ ਦਾ ਅੜਬ ਬਾਪੂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਘੂਰ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਝਿੜ੍ਹਕਾਂ ਵੀ ਮਾਰਦਾ, "ਪਟਿਆਲਾ ਸ਼ਾਹੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਫ਼ਿਰਦੈਂ, ਕਿਸੇ ਕਿੱਤੇ 'ਤੇ ਲੱਗਜਾ!" ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਟੂਟੀ ਵਾਲੀ ਪੱਗ ਤੋਂ ਖਿਝ ਆਉਂਦੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਦੋ-ਦੋ ਘੰਟੇ ਦੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕਰ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਰਣਜੀਤ ਬੜੇ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਦੇ ਅੜਬ ਬਾਪੂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਸੀ ਕਿ ਬਾਪੂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਤੰਗੀਆਂ ਤਰੁਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਲਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਦਾ ਉਲਾਂਭਾ ਅਤੇ ਗੁੱਸਾ ਵੀ ਜਾਇਜ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦਸਾਂ ਨਹੁੰਆਂ ਦੀ ਕਿਰਤ-ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ-ਲਿਖਾਇਆ ਸੀ, ਸੁਪਨੇ ਬੁਣੇ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਬੁਢਾਪੇ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸੁਖੀ ਚਿਤਵਿਆ ਸੀ। ...ਤੇ ਜਦ ਕੜੀ ਵਰਗਾ ਪੁੱਤ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਕੇ ਵਿਹਲਾ ਫ਼ਿਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਬਾਪੂ ਦੀ ਹਿੱਕ 'ਤੇ ਸੱਪ ਲਿਟਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਵੱਸ ਕੋਈ ਰਣਜੀਤ ਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਨਿਖੱਟੂ ਪੁੱਤ ਸੀ। ਉਹ ਇਮਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਸੁਲਝਿਆ, ਨੇਕ ਇਨਸਾਨ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਿਰਜੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜ਼ਮੀਰ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਦਾ, ਬਾਪੂ ਦੀ ਹਰ ਤੱਤੀ-ਠੰਢੀ ਗੱਲ ਵੀ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਜਰਦਾ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਦਾ ਬਾਪੂ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਖਿਝਣ ਲੱਗਿਆ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਅਖ਼ਬਾਰ ਕੱਛ ਵਿਚ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮ ਆ ਬੈਠਦਾ। ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ 'ਤੇ ਬਹਿਸ ਵੀ ਚੱਲ ਪੈਂਦੀ।

ਅੱਜ ਵੀ ਇਕ ਲੰਮੀ ਬਹਿਸ ਚੱਲ ਪਈ ਸੀ। ਤਾਏ ਜਿਉਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੱਲ ਹੀ ਐਸੀ ਆਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਉਸ ਕੋਲ ਜਵਾਬ ਹੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ!
"ਪਾੜ੍ਹਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਮੈਦ ਐ ਬਈ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੇ ਅੱਜ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਮੱਤ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ?" ਸੰਤ ਸਿਉਂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਗੱਲ ਚਲਾਈ ਸੀ।

"ਕਿਉਂ ਬਾਬਾ ਜੀ? ਪੜ੍ਹਾਈ ਤਾਂ ਬੰਦੇ ਦਾ ਤੀਸਰਾ ਨੇਤਰ ਐ, ਵਿਦਿਆ ਫ਼ੈਲਦੀ ਐ ਤਾਂ ਹੀ ਚਾਨਣ ਹੁੰਦੈ, ਪੜ੍ਹਾਈ ਤਾਂ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸੋਝੀ ਦਿੰਦੀ ਐ!" ਰਣਜੀਤ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ।

"ਪਾੜ੍ਹਿਆ ਤੂੰ ਕਹਿੰਨੈ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸੋਝੀ ਦਿੰਦੀ ਐ, ਮੈਂ ਕਹਿੰਨੈ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬੰਦੇ ਦੀ ਮੱਤ ਮਾਰਦੀ ਐ!" ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਉਤੋਂ ਦੀ ਬੋਲਿਆ।
"ਕਿਉਂ ਤਾਇਆ ਜੀ?"
"ਅੱਗੇ ਆਪਾਂ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਦਾਦੀ ਨਾਨੀ ਦੇ ਗੋਤਾਂ ਤੱਕ ਪਤਾ ਕਰਦੇ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਦੀ ਕੰਜਰ ਮੁੰਡੀਹਰ? ਨਾ ਗੋਤ ਵੇਂਹਦੀ ਐ ਨਾ ਜਾਤ, ਸਕੂਲ ਕਾਲਜ 'ਚ ਈ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੀ ਐ! ਪਤਾ ਈ ਉਦੋਂ ਲੱਗਦੈ ਜਦੋਂ ਅਗਲਾ ਵਿਆਹ ਕਰਾ ਕੇ ਠਾਹ ਦੇਣੇ ਘਰੇ ਆ ਵੱਜਦੈ ਤੇ ਮਾਂ-ਪਿਉ ਕਲਪਦੇ ਈ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਐ! ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਰੀਝ ਹੁੰਦੀ ਐ ਰਣਜੀਤ ਸਿਆਂ?"

"ਤਾਇਆ ਜੀ, ਇਹੀ ਤਾਂ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸੋਚ ਐ! ਅੱਗੇ ਨਾਨਕਿਆਂ ਦਾਦਕਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਸੂਲੀ ਟੰਗ ਦਿੰਦੇ ਸੀ, ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੇ ਇਹ ਫ਼ਾਲਤੂ ਖ਼ਰਚੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਐ, ਅੱਗੇ ਤਾਂ ਤਾਇਆ ਜੀ ਨਰੜ ਹੁੰਦੇ ਸੀ, ਨਰੜ! ਨਾ ਤਾਂ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਕੁੜੀ ਦੇ ਪੈਰ ਦੇ ਮੇਚੇ ਦਾ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਨਾ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਮੁੰਡੇ ਬਾਰੇ ਕੁਛ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਅਗਲੇ ਦੇਖ-ਪਰਖ ਤੇ ਹਮ-ਖਿਆਲੀ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਚੁਣਦੈ, ਕੀ ਇਹ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ?"

"ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਤਲਾਕ ਲੈਣ ਲੱਗੇ ਵੀ ਪਲ ਨੀ ਲਾਉਂਦੇ!"
"ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਨੁਕਤਾ ਈ ਐ ਤਾਇਆ ਜੀ! ਜਦੋਂ ਅਗਲੇ ਦੀ ਨਹੀਂ ਬਣੀ, ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਤਲਾਕ ਲੈ ਲਿਆ, ਪਿਛਲੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਾਂਗੂੰ ਅਗਲੇ ਦੀ ਧੀ-ਭੈਣ ਤੇਲ ਪਾ ਕੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਾੜਦੇ? ਜਾਂ ਕੁੱਟ ਕੇ ਪੇਕੀਂ ਤਾਂ ਨੀ ਵਾੜਦੇ!"
"ਚੱਲ ਤੇਰੀ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਮੰਨੀ ਪਾੜ੍ਹਿਆ ਬਈ ਜ਼ਮਾਨਾਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਿਆ...!"
"ਜ਼ਮਾਨਾ ਤਾਂ ਆਪੇ ਈ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਿਆ!" ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੱਲ ਕੱਟ ਕੇ ਜਿਉਣ ਸਿਉਂ ਅੱਕ ਕੇ ਸ਼ੁਦਾਈਆਂ ਵਾਂਗ ਬੋਲਿਆ।

"ਅੱਗੇ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ, ਮਾਂ-ਬਾਪ, ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਲੋਕ ਮਾਂ-ਪਿਉ ਨੂੰ ਦੇਵਤੇ ਵਾਂਗੂੰ ਪੂਜਦੇ ਸੀ, ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਪੈਰ ਧੋ-ਧੋ ਪੀਂਦੇ ਸੀ, ਹਰ ਗੱਲ ਮੰਨਦੇ ਸੀ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸਲਾਹ ਮਛਵਰਾ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਫ਼ੇਰ ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਅੱਗੇ ਵਿੱਢਦੇ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਦਾ ਕੰਜਰ ਲਾਣਾ ਬੁੱਢੇ ਹੋਏ ਪਿਉ ਨੂੰ ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮ ਛੱਡ ਜਾਂਦੈ, ਬਈ ਜਿੰਨਾਂ ਕੁ ਕੰਮ ਇਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਇਹਨੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਾਨੂੰ ਪਾਲ ਦਿੱਤਾ, ਪੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਨੌਕਰੀਆਂ ਕਿੱਤਿਆਂ 'ਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ, ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਹਤੋਂ ਬੁੱਢੇ ਤੋਂ ਕੀ ਕਰਵਾਉਣੈ? ਇਹਨੂੰ ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮ ਛੱਡੋ, ਆਪੇ ਓਥੇ ਪਿਆ ਚੂਕੀ ਜਾਊ ਤੇ ਤਰਸੀ ਜਾਊ ਪੋਤੇ ਪੋਤੀਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦੇਖਣ ਨੂੰ! ਜ਼ਮਾਨਾ ਤਾਂ ਵਾਕਿਆ ਈ ਅੱਗੇ ਹੋ ਤੁਰਿਆ ਤੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸੋਝੀ ਵੀ ਆ ਗਈ ਬਈ ਬੁੱਢੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਉਹਨੂੰ ਜ਼ਬਰੀ ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮ ਵਾੜ ਦਿਓ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਧੱਕੇ ਧੋੜ੍ਹੇ ਖਾਣ ਨੂੰ!"

ਹੁਣ ਜਿਉਣ ਸਿਉਂ ਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਪਾੜ੍ਹੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਕਦੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਬਾਰੇ, ਕਦੇ ਵਿੱਦਿਆ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਕਦੇ ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਵਿਚ ਰੁਲਦੇ-ਖੁਲਦੇ ਬਿਰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰ-ਚਾਰ ਪੁੱਤ ਅਤੇ ਪੰਦਰਾਂ-ਪੰਦਰਾਂ ਪੋਤੇ-ਪੋਤੀਆਂ ਸਨ। ...ਤੇ ਇੱਥੇ ਉਹ ਲਾਵਾਰਿਸਾਂ ਵਾਂਗ ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਵਿਚ 'ਦਿਨ ਕਟੀ' ਕਰਦੇ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੀ ਤਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ!